Τι είναι αυτό που οι ψυχίατροι ισχυρίζονται ότι γνώριζαν από την αρχή και το κοινό και οι οικογενειακοί γιατροί δεν το έχουν συνειδητοποιήσει ποτέ; Είναι ότι η κατάθλιψη δεν έχει καμία σχέση με μια χημική ανισορροπία στον εγκέφαλο, την ευρέως διαδεδομένη θεωρία που περιγράφει ότι οι καταθλιπτικοί άνθρωποι έχουν χαμηλά επίπεδα σεροτονίνης, ενός νευροδιαβιβαστή.
Παρόλο που η θεωρία αυτή έχει γίνει αποδεκτή από το κοινό από τη δεκαετία του 1990, μια μεγάλη ανασκόπηση διαπίστωσε πρόσφατα ότι δεν είναι αλήθεια: τα άτομα που πάσχουν από χρόνια κατάθλιψη έχουν παρόμοια επίπεδα σεροτονίνης με τα υγιή άτομα. Οι ερευνητές, με επικεφαλής την Joanna Moncrieff του University College του Λονδίνου (UCL), εξέτασαν 17 μελέτες στις οποίες είχαν συμμετάσχει περισσότεροι από 160.000 άνθρωποι και κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει καμία σχέση μεταξύ της κατάθλιψης και των χαμηλών επιπέδων αυτής της χημικής ουσίας στον εγκέφαλο.1
Άλλοι ερευνητές υποστηρίζουν παρόμοια πράγματα εδώ και χρόνια. Το 2005, ο Jeffrey Lacasse του Πολιτειακού Πανεπιστημίου της Φλόριντα κατέληξε στο συμπέρασμα ότι "δεν υπάρχει ούτε ένα άρθρο που να μπορεί να αναφερθεί με ακρίβεια για να υποστηρίξει άμεσα τους ισχυρισμούς περί έλλειψης σεροτονίνης σε οποιαδήποτε ψυχική διαταραχή, ενώ υπάρχουν πολλά άρθρα που παρουσιάζουν αντίθετες αποδείξεις."2
Ωστόσο, η ιδέα είναι ενσωματωμένη στη δημόσια συνείδηση. Όταν η καθηγήτρια Moncrieff έκανε τον γύρο των ειδήσεων μετά τη δημοσίευση της μελέτης της, ένας δημοσιογράφος είπε ότι οι ανακαλύψεις της "του πήραν τα μυαλά".
Δεν είναι ο μόνος. Μια δημοσκόπηση διαπίστωσε ότι το 80% των συμμετεχόντων πιστεύει ότι η θεωρία είναι γεγονός,3 και, αν κρίνουμε από τη συνεχή αύξηση της συνταγογράφησης των φαρμάκων SSRI (εκλεκτικοί αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης), το ίδιο πιστεύει και ο οικογενειακός γιατρός. Μια ανασκόπηση εκτιμά ότι η αγορά των SSRIs θα αυξηθεί κατά 22,5% μεταξύ 2020 και 2027, οπότε και θα αξίζει 18,29 δισεκατομμύρια δολάρια - ένα σημαντικό επίτευγμα για μια οικογένεια φαρμάκων που έχει λήξει η πατέντα της και είναι φθηνά.4
Μια ανισόρροπη θεωρία
Πώς λοιπόν μια αναπόδεικτη θεωρία απέκτησε τόση δυναμική; Πρόκειται για μια ιδέα που καθοδηγείται από μια φαρμακοβιομηχανία που είδε τεράστια κέρδη να προκύπτουν από την χορήγηση μιας χημικής ουσίας που θα μπορούσε να μεταβάλει μια άλλη χημική ουσία - τη σεροτονίνη - και να επιλύσει το δυσεπίλυτο πρόβλημα της κατάθλιψης. Ήταν επίσης εξαιρετικά ελκυστική για τους ανθρώπους που πάλευαν με χρόνια κατάθλιψη και για τους γιατρούς που είχαν επιτέλους μια λύση για τους ασθενείς τους.
Η ιδέα ότι μια χημική ανισορροπία είναι η κύρια αιτία της κατάθλιψης διατυπώθηκε ως υπόθεση από τους ερευνητές Seymour Ketty και Joseph Schildkraut το 1965 - αλλά πώς μοιάζει μια ανισορροπία και πόση σεροτονίνη πρέπει να έχουμε για να διατηρούμε έναν υγιή εγκέφαλο; Αδυνατώντας να επιλύσει αυτά τα ακανθώδη ερωτήματα, η ψυχιατρική δεν ασχολήθηκε ποτέ με τη θεωρία. Η "βίβλος" της ψυχιατρικής, το DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders - Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών), δεν απαριθμεί καν τα χαμηλά επίπεδα σεροτονίνης ως πιθανή αιτία της κατάθλιψης, ενώ ούτε το American Psychiatric Press Textbook of Clinical Psychiatry είναι ακριβώς ενθουσιώδες, περιγράφοντας την υπόθεση απλώς ως "ανεπιβεβαίωτη."5
Άλλοι ερευνητές έχουν αποδείξει το θέμα. Μια ομάδα προσπάθησε να προκαλέσει κατάθλιψη σε μία ομάδα γενναίων συμμετεχόντων μειώνοντας τα επίπεδα σεροτονίνης στον εγκέφαλό τους, αλλά κανείς δεν αισθάνθηκε διαφορετικά στο τέλος του πειράματος.6
Και πολύ πριν η φαρμακοβιομηχανία επιτεθεί στη θεωρία της χημικής ανισορροπίας, οι ερευνητές είχαν ήδη αποδείξει ότι ήταν ψευδής. Σε ένα πείραμα που διεξήχθη το 1975, οι ερευνητές αύξησαν τα επίπεδα σεροτονίνης στους εγκεφάλους μιας ομάδας καταθλιπτικών ασθενών δίνοντάς τους L-τρυπτοφάνη, ένα αμινοξύ που είναι πρόδρομος της σεροτονίνης - αλλά οι συμμετέχοντες δήλωσαν ότι δεν υπήρξε καμία βελτίωση στην ψυχική τους κατάσταση.7
Ωστόσο, ίσως το ψυχιατρικό επάγγελμα να διαμαρτύρεται υπερβολικά και πολλοί ψυχίατροι ήταν ευτυχείς να συμφωνήσουν με μια αναπόδεικτη θεωρία. Ο συνάδελφος της Moncrieff, Dr. Mark Horovitz, ψυχίατρος και κλινικός ερευνητής στο UCL, δήλωσε: "Είχα διδαχθεί ότι η κατάθλιψη προκαλείται από τη χαμηλή σεροτονίνη στην εκπαίδευσή μου στην ψυχιατρική και το είχα διδάξει ακόμη και στους φοιτητές στις δικές μου διαλέξεις. Η συμμετοχή μου σε αυτή την έρευνα μου άνοιξε τα μάτια και νιώθω ότι όλα όσα νόμιζα ότι ήξερα είχαν ανατραπεί."
SSRIs ίσον κέρδος
Η σεροτονίνη είναι ένας νευροδιαβιβαστής, μια χημική ουσία που βοηθά τα ηλεκτρικά ερεθίσματα να επικοινωνούν σε όλο το νευρικό σύστημα, συμπεριλαμβανομένου του εντέρου και των αιμοπεταλίων. Τα SSRIs έχουν σχεδιαστεί για να αυξάνουν τα επίπεδα της χημικής ουσίας μόνο στον εγκέφαλο, και το πρώτο που έφτασε στην αγορά -και ίσως το πιο διάσημο από όλα- ήταν το Prozac (φλουοξετίνη), το οποίο κυκλοφόρησε το 1987. Αν και ήταν ένα πρωτοποριακό φάρμακο, ήταν επίσης αυτό που είχε τις περισσότερες παρενέργειες. Μεταγενέστερες παραλλαγές του, όπως το Zoloft (σερτραλίνη), θεωρήθηκαν ασφαλέστερες και γρήγορα ξεπέρασαν το Prozac στην αγορά, επιτυγχάνοντας ετήσιες πωλήσεις ύψους 3 δισεκατομμυρίων δολαρίων μόνο στις ΗΠΑ.
Σύμφωνα με το αμερικανικό CDC (Κέντρo Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων), το 13% των ενήλικων Αμερικανών παίρνουν έναν SSRI, και το ποσοστό αυτό αυξάνεται στο 24% στις γυναίκες άνω των 60 ετών. Οι περισσότεροι άνθρωποι που παίρνουν αντικαταθλιπτικά είναι μακροχρόνιοι χρήστες και ορισμένοι τα παίρνουν για περισσότερα από 10 χρόνια.8
Η έκρηξη των πωλήσεων SSRIs τροφοδοτήθηκε από την απευθείας διαφήμιση στον καταναλωτή στις ΗΠΑ από το 1990 έως το 2010, ενώ οικογενειακοί γιατροί χωρίς ειδική εκπαίδευση στα ψυχιατρικά προβλήματα προσκαλούνταν σε συνέδρια σε εξωτικές τοποθεσίες όπου η υπόθεση προβαλλόταν ως γεγονός.
Πού είναι η απόδειξη;
Υπήρχε όμως ένα κενό μεταξύ της επιστήμης και των ισχυρισμών περί χημικής ανισορροπίας που προέβαλαν οι κατασκευαστές φαρμάκων, δήλωσε ο Lacasse. Με άλλα λόγια, οι ισχυρισμοί των φαρμακευτικών εταιρειών δεν υποστηρίζονταν από την επιστήμη - και οι όποιες μελέτες που έβρισκαν όφελος από τα φάρμακα ήταν προκατειλημμένες και αναξιόπιστες.
Οι ερευνητές της ανεξάρτητης Μονάδας Δοκιμών της Κοπεγχάγης ανέλυσαν 131 μελέτες και διαπίστωσαν ότι κάθε μία από αυτές "είχε υψηλό ποσοστό μεροληψίας και η κλινική σημασία φαίνεται αμφισβητήσιμη". Αυτό που ήταν σαφές, ωστόσο, ήταν ο σημαντικός κίνδυνος σοβαρών ανεπιθύμητων ενεργειών από τα φάρμακα αυτά. Οι τυπικές παρενέργειες περιλαμβάνουν ναυτία, ζάλη, πονοκέφαλο και σκέψεις αυτοκτονίας, οδηγώντας μάλιστα κάποιους στο να αυτοκτονήσουν.9
Άλλες μελέτες διαπίστωσαν ότι οι θεραπείες που δεν είχαν σχεδιαστεί για να μεταβάλλουν τις χημικές ανισορροπίες ήταν εξίσου αποτελεσματικές. Μια ανασκόπηση της Cochrane διαπίστωσε ότι τα τρικυκλικά, μια άλλη οικογένεια αντικαταθλιπτικών, λειτούργησαν εξίσου καλά,10 ενώ ένα φυσικό φάρμακο, το βαλσαμόχορτο, ήταν πιο αποτελεσματικό από τα SSRIs και είχε λιγότερες παρενέργειες.11 Και σε μια δοκιμή, ακόμη και ένα εικονικό φάρμακο -μια αδρανής ουσία (pacebo)"- υπερείχε του φαρμάκου.12
Αίσθημα μουδιάσματος
Αλλά οι καταθλιπτικοί άνθρωποι που αισθάνονται καλύτερα με έναν SSRI δεν κοροϊδεύουν απαραίτητα τον εαυτό τους. Τα αντικαταθλιπτικά παρεμβαίνουν σε χημικές ουσίες του εγκεφάλου -όπως ακριβώς συμβαίνει και με το αλκοόλ, εδώ που τα λέμε- και προκαλούν ένα «μούδιασμα». Τα συναισθηματικά σκαμπανεβάσματα ισοπεδώνονται, αλλά αυτό μειώνει επίσης τη λίμπιντο, μία από τις πιο συχνές παρενέργειες των SSRIs.
Ένα φάρμακο που μουδιάζει τα συναισθήματα έχει βραχυπρόθεσμο όφελος για κάποιον που είναι δυστυχισμένος, φοβισμένος ή μπερδεμένος, αναφέρει η Moncrieff στο ιστολόγιό της, αλλά η λήψη ενός φαρμάκου που μεταβάλλει τη χημεία του εγκεφάλου για μεγάλο χρονικό διάστημα θα μπορούσε να έχει επιβλαβείς επιπτώσεις -και το ένα τέταρτο των ανθρώπων που λαμβάνουν SSRIs λαμβάνουν το φάρμακο για περισσότερο από μια δεκαετία.
Πέρα από αυτό, τα φάρμακα είναι επίσης εθιστικά. "Ο εγκέφαλος μεταβάλλεται για να προσπαθήσει να εξουδετερώσει τις επιδράσεις του φαρμάκου, και στη συνέχεια, όταν οι άνθρωποι παραλείπουν μια δόση ή σταματούν να παίρνουν το φάρμακο, βιώνουν στερητικές επιδράσεις", αναφέρει η Moncrieff.
Συνιστά σε όσους λαμβάνουν SSRIs να συντάσσουν έναν κατάλογο με τις παρενέργειες που βιώνουν, όπως το συναισθηματικό μούδιασμα, καθώς και τα τυχόν οφέλη, ώστε να αποφασίσουν αν θα συνεχίσουν τη θεραπεία.
Επειδή όμως ο εγκέφαλος αλλάζει για να αντισταθμίσει τις χημικές μεταβολές που προκαλεί το φάρμακο, λέει ότι είναι ζωτικής σημασίας οι άνθρωποι να μην σταματήσουν ξαφνικά να τα παίρνουν ή να σταματήσουν τα φάρμακα πολύ γρήγορα.
Τα συμπτώματα στέρησης μπορεί να είναι μακροχρόνια και σοβαρά, οπότε η διακοπή των φαρμάκων πρέπει να γίνεται σταδιακά και με τη βοήθεια ενός έμπειρου θεραπευτή.
Τι είναι η κατάθλιψη;
Ένας στους επτά από εμάς θα υποφέρει από κατάθλιψη κάποια στιγμή στη ζωή του. Αλλά η κατάθλιψη μπορεί να είναι μια εντελώς διαφορετική εμπειρία για ένα άτομο σε σύγκριση με κάποιον άλλο, και η ψυχιατρική το υποστηρίζει αυτό.
Για τη διάγνωση της κατάθλιψης, ένας ασθενής πρέπει να εμφανίζει πέντε από τα 10 πιθανά συμπτώματα -όπως αδυναμία αντοχών, αϋπνία ή έλλειψη ενέργειας- αλλά αυτό σημαίνει ότι ο επόμενος ασθενής μπορεί να πάσχει από τα άλλα πέντε και να λάβει την ίδια διάγνωση.
Παρόλο που η θεωρία της σεροτονίνης έχει ανατραπεί, οι ψυχίατροι εξακολουθούν να πιστεύουν ότι η κατάθλιψη πρέπει με κάποιο τρόπο να έχει σχέση με έναν εγκέφαλο που δεν λειτουργεί σωστά.
Άλλοι όμως λένε ότι είναι πιο πολύπλοκη από αυτό. Η Βρετανική Ψυχολογική Εταιρεία ανέφερε σε έκθεσή της ότι "η κατάθλιψη είναι προτιμότερο να θεωρείται ως μια εμπειρία ή ένα σύνολο εμπειριών παρά ως ασθένεια. Η εμπειρία που ονομάζουμε κατάθλιψη είναι μια μορφή δυσφορίας. Το ίδιο το βάθος της στενοχώριας, καθώς και τα γεγονότα και οι συνθήκες που συμβάλλουν, μπορεί να αλλάξουν τη ζωή, ακόμη και να απειλήσουν τη ζωή. Ωστόσο, το να την αποκαλούμε ασθένεια είναι μόνο ένας τρόπος σκέψης γι' αυτήν, με πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. "13
Η Moncrieff συμφωνεί. Πιστεύει ότι η κατάθλιψη θα μπορούσε να είναι μια απάντηση σε δυσμενή γεγονότα της παιδικής ηλικίας, για παράδειγμα, ή σε καταστροφικά γεγονότα κατά την ενήλικη ζωή, όπως ο θάνατος συζύγου ή η απώλεια εργασίας.
Η βιολογία μπορεί να παίζει κάποιο ρόλο. Η κατάθλιψη θα μπορούσε να είναι αποτέλεσμα υπολειτουργίας του θυρεοειδούς αδένα ή μιας μολυσματικής νόσου, όπως ο αδενικός πυρετός. Αυτά απαιτούν ιατρική θεραπεία ή μια εναλλακτική θεραπεία.
Εάν δεν υπάρχει προφανής βιολογική αιτία, οι μη φαρμακευτικές θεραπείες, όπως η γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία ή άλλες "ομιλούσες θεραπείες", θα μπορούσαν να βοηθήσουν τον καταθλιπτικό ασθενή πολύ περισσότερο από ό,τι θα μπορούσε ποτέ να βοηθήσει ένας SSRI.
Και η χειρότερη συνέπεια της θεωρίας της χημικής ανισορροπίας είναι ότι έχει οδηγήσει όλους -ασθενείς και γιατρούς- σε ένα λάθος μονοπάτι εδώ και 30 χρόνια, ενώ οι πραγματικές αιτίες της κατάθλιψης δεν έχουν διερευνηθεί.
Βιβλιογραφικές αναφορές
1 Molecular Psychiatry, 2022; doi: 10.1038/s41380-022-01661-0
2 PLOS Medicine, 2005; 2(12): e392
3 J Affect Disord, 2013; 150: 356–62
4 Market Research Report 105017, “Antidepressants Market Size, Share and Covid-19 Impact Analysis,” March 2021, fortunebusinessinsights.com
5 PLOS Med, 2005; doi: 10.1371/journal.pmed.0020392
6 Pharmacopsychiatry, 1996; 29(1): 2–11
7 Arch Gen Psychiatry, 1975; 32(1); 22–30
8 NCHS Data Brief No. 377, “Antidepressant Use among Adults: United States, 2015-2018,” Sept 2020, cdc.gov
9 BMC Psychiatry, 2017; 17: 58
10 Cochrane Database Syst Rev, 2005; 2000(4): CD002791
11 BMJ, 2005; 330(7490): 503
12 JAMA, 2002; 287(14): 1807–14
13 British Psychological Society, “Understanding Depression,” Oct 9, 2020, bps.org.uk
Φωτογραφία άρθρου: Pete Linforth - Pixabay
