Τι κάνουμε στα παιδιά μας; Μέχρι την ηλικία των τεσσάρων ετών, τα νήπια φέρουν στον οργανισμό τους έως και 96 διαφορετικές επιβλαβείς και τοξικές ουσίες και ρυπαντές.

Αυτές οι χημικές ουσίες – που προέρχονται από καθημερινά αντικείμενα όπως συσκευασίες, παιχνίδια και είδη προσωπικής φροντίδας – μπορεί να επηρεάζουν την ανάπτυξή τους και να προκαλέσουν μαθησιακά προβλήματα αργότερα στη ζωή τους.
Σύμφωνα με έρευνα από το Davis Health του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια, δείγματα ούρων που συλλέχθηκαν από 201 νήπια ηλικίας 2 έως 4 ετών αποκάλυψαν πως στον οργανισμό τους υπήρχαν έως και 96 διαφορετικές χημικές ενώσεις, πολλές από τις οποίες σχετίζονται με διαταραχές του ενδοκρινικού συστήματος και της εγκεφαλικής λειτουργίας,
Η μελέτη διαπίστωσε ότι 96 χημικές ουσίες βρέθηκαν σε τουλάχιστον πέντε παιδιά, 48 χημικές ουσίες βρέθηκαν σε πάνω από τα μισά παιδιά, και 34 χημικές ουσίες εντοπίστηκαν σε περισσότερο από το 90% των παιδιών, συμπεριλαμβανομένων εννέα ουσιών που δεν παρακολουθούνται επίσημα σε εθνικές έρευνες υγείας, όπως η Εθνική Έρευνα Υγείας και Διατροφής των ΗΠΑ (NHANES).
Οι ερευνητές εστίασαν στην έκθεση των παιδιών σε συνηθισμένες περιβαλλοντικές χημικές ουσίες, όπως οι φθαλικές ενώσεις και τα υποκατάστατά τους, που χρησιμοποιούνται σε πλαστικά προϊόντα όπως τα παιχνίδια και οι συσκευασίες τροφίμων, καθώς και σε προϊόντα προσωπικής φροντίδας και οικιακής χρήσης (τα parabens, που περιέχονται σε καλλυντικά, λοσιόν, σαμπουάν και φαρμακευτικά σκευάσματα· και οι βισφενόλες, που συναντώνται σε πλαστικά δοχεία).
Τα παιδιά εκτίθενται σε αυτές τις ουσίες μέσω καθημερινών δραστηριοτήτων, όπως η κατανάλωση φαγητού και νερού, η αναπνοή εσωτερικού και εξωτερικού αέρα και η επαφή με μολυσμένες επιφάνειες.
Αν και είναι αδύνατο να αποφύγουμε εντελώς τις χημικές ουσίες και τους ρυπαντές, οι γονείς μπορούν να μειώσουν την έκθεση των παιδιών ακολουθώντας μερικές απλές οδηγίες, όπως: να επιλέγουν προϊόντα με την ένδειξη «χωρίς φθαλικές ενώσεις», «χωρίς parabens» και «χωρίς άρωμα»· να αποφεύγουν πλαστικά με σήμανση #3, #6 και #7, καθώς ενδέχεται να περιέχουν BPA ή παρόμοιες ουσίες· να πλένουν συχνά τα χέρια, ιδιαίτερα πριν από τα γεύματα· να αερίζουν καλά το σπίτι και, όταν είναι δυνατόν, να χρησιμοποιούν φίλτρα HEPA· και να μειώνουν την έκθεση σε φυτοφάρμακα, πλένοντας σχολαστικά τα φρούτα και τα λαχανικά πριν την κατανάλωση.

Environmental Science & Technology, 2025; doi: 10.1021/acs.est.4c13605

Η ενεργή παρακολούθηση -όπου η πρόοδος του καρκίνου του προστάτη παρακολουθείται τακτικά- είναι η καλύτερη επιλογή για τους περισσότερους ηλικιωμένους άνδρες.
Μόλις το 0,1% των ανδρών που επέλεξαν την παρακολούθηση πέθαναν από τον καρκίνο τους εντός 10 ετών, αναφέρει ο κορυφαίος ογκολόγος Μπρους Μοντγκόμερι.
Μόνο οι άνδρες στα πενήντα τους πρέπει να εξετάζουν το ενδεχόμενο να θεραπεύσουν τον καρκίνο- συγκριτικά, ένας 80χρονος που διαγιγνώσκεται είναι καλύτερα να τον αφήσει χωρίς θεραπεία, καθώς η ακτινοθεραπεία ή η χειρουργική επέμβαση μπορεί να αποβεί επιζήμια για τη ζωή του, λέει.
Παρά τη συχνότητά του, ο καρκίνος του προστάτη δεν αποτελεί θανατική καταδίκη, λέει ο Μοντγκόμερι, κλινικός διευθυντής στο Αντικαρκινικό Κέντρο Φρεντ Χατς και στο Ιατρικό Κέντρο του Πανεπιστημίου της Ουάσινγκτον.

Πηγή: JAMA 2025; doi: 10.1001.jama.2025.0228

Δεν θα συνειδητοποιήσετε ότι ο εγκέφαλός σας έχει ουσιαστικά πρόβλημα μέχρι να είναι πολύ αργά για να κάνετε κάτι γι' αυτό. Οι στατιστικές δεν είναι θετικές. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, όταν φτάσετε την ηλικία των 85 ετών, έχετε 50% πιθανότητα να διαγνωστείτε με άνοια.¹ Και όταν φτάσετε τα 90 έτη, ο κίνδυνος είναι 75%.

Είναι απογοητευτικό αν σκεφτείτε ότι πιθανότατα θα ζήσετε μέχρι τα 100 ή και περισσότερο. Αλλά ακόμη πιο απογοητευτικό είναι το γεγονός ότι ακόμη και αν δεν διαγνωστεί άνοια, αν είστε άνω των 30 ετών, ο γηράσκων εγκέφαλός σας λειτουργεί σε ένα κλάσμα των δυνατοτήτων του, καταβεβλημένος από το στρες και τις τοξίνες.

Μετά από δεκαετίες συνεργασίας με τους αυτόχθονες σοφούς στον Αμαζόνιο, ανακάλυψα τα ισχυρά φυτά, τα νευροθρεπτικά συστατικά και τις πρακτικές που αποτοξινώνουν και αναβαθμίζουν τον εγκέφαλο και επιβραδύνουν αυτό που ονομάζουμε «γήρανση».

Αυτό που έχουμε αποδεχτεί ως φυσιολογική βλάβη που δεν μπορούμε να αποφύγουμε καθώς μεγαλώνουμε είναι στην πραγματικότητα μια κατάσταση που μπορεί να προληφθεί αν αναβαθμίσουμε τον εγκέφαλο. Αν και δεν μπορούμε να ζήσουμε για πάντα, μπορούμε να επεκτείνουμε το μυαλό μας και τα νεανικά, υγιή μας χρόνια πολύ περισσότερο απ' ό,τι θα μπορούσατε να φανταστείτε.

Ενισχύστε τον εγκέφαλό σας με BDNF

Ο απόλυτος ενισχυτής του εγκεφάλου μπορεί να είναι μια εξαιρετική πρωτεΐνη που ονομάζεται εγκεφαλικός νευροτροφικός παράγοντας (brain-derived neurotrophic factor ή BDNF), ο οποίος θρέφει τα βλαστικά κύτταρα. Για να αναβαθμίσετε τον εγκέφαλό σας, πρέπει να διασφαλίσετε ότι διαθέτει άφθονο BDNF. Ο BDNF μπορεί να αναγεννήσει τα εγκεφαλικά κύτταρα και να ελαχιστοποιήσει τις βλάβες από τη δραστηριότητα των ελεύθερων ριζών και τη φλεγμονή.

Ο BDNF αυξάνει την πρωτεϊνοσύνθεση στους νευρώνες, την ικανότητα των εγκεφαλικών κυττάρων να ανανεώνονται αντικαθιστώντας όλα τα συστατικά τους μέρη. Υποστηρίζει τη νευρογένεση -την ωρίμανση νέων νευρώνων- και προστατεύει τους υπάρχοντες νευρώνες από τον εκφυλισμό, αποτελώντας απαραίτητο παράγοντα για τη βέλτιστη υγεία του εγκεφάλου. Επιπλέον, ενισχύει τη νευροπλαστικότητα, την ικανότητα του εγκεφάλου να αναδιοργανώνεται σχηματίζοντας νέες νευρωνικές συνδέσεις.

Η ανεπάρκεια του BDNF έχει συνδεθεί με ψυχιατρικές διαταραχές όπως η κατάθλιψη και η σχιζοφρένεια και με νευροεκφυλιστικές ασθένειες όπως η νόσος Αλτσχάιμερ. Τα ανώτερης τάξης νευρωνικά δίκτυα που διευκολύνονται από τον BDNF επιτρέπουν τη δημιουργικότητα, τη φαντασία και τη δια βίου μάθηση.

Ο BDNF προστατεύει τα μιτοχόνδρια και μπορεί τόσο να θωρακίσει τον ιππόκαμπο του εγκεφάλου όσο και να τον βοηθήσει να αποκαταστήσει βλάβες. Τον χρειαζόμαστε για να συνεχίσουμε να μαθαίνουμε, αλλά δυστυχώς η γήρανση προκαλεί τη μείωσή του, αναγκάζοντάς μας να γινόμαστε πιο αργοί και να φθίνουμε νοητικά καθώς μεγαλώνουμε.

Ίσως μας αρέσει να σκεφτόμαστε τους εαυτούς μας να ωριμάζουν με την ηλικία όπως ένα καλό κρασί. Αλλά πάρα πολλοί από εμάς μετατρέπονται στο στερεότυπο του γκρινιάρη γέρου που φωνάζει στα παιδιά να φύγουν από το γκαζόν του ή στην ηλικιωμένη γυναίκα που θρηνεί για το πώς η ζωή της θα έπρεπε να είχε εξελιχθεί διαφορετικά.

Φυσικά, λέμε στους εαυτούς μας ότι δεν θα γίνουμε ποτέ αυτό το οξύθυμο, στενόμυαλο άτομο, αλλά πολύ συχνά, δεν μπορούμε να επιδείξουμε τις δημιουργικές συμπεριφορές που ορκιστήκαμε να υιοθετήσουμε. Η ευγένεια και η γενναιοδωρία μας διαφεύγουν και τα παλιά νευρωνικά δίκτυα συνεχίζουν να επικρατούν μετά από χρόνια συνηθισμένης συμπεριφοράς.

Αλλά αν εξασφαλίσουμε ότι έχουμε άφθονο BDNF, μπορούμε να γεννήσουμε νέους νευρώνες που παρακάμπτουν τους πιο πρωτόγονους φόβους μας, τις αρνητικές συναισθηματικές αντιδράσεις και τις επιζήμιες αντιδράσεις μάχης ή φυγής.

Η ανάγκη για νέους νευρώνες

Χρειάζεστε νέους νευρώνες όπως χρειάζεστε νέα κύτταρα του δέρματος, και ο BDNF βοηθά στην ενίσχυση των δικτύων που μας επιτρέπουν να βλέπουμε τον κόσμο με πρωτότυπο τρόπο. Όταν ο ιππόκαμπος του εγκεφάλου επισκευαστεί, μπορούμε να ξεκινήσουμε ένα θαυμαστό ταξίδι, με μια ευφάνταστη και δημιουργική στάση απέναντι στη ζωή.

Παρεμπιπτόντως, ο BDNF ρυθμίζει επίσης τον ενεργειακό μεταβολισμό στον εγκέφαλο και το σώμα, καθορίζοντας το πόσο εύκολα μπορείτε να ρυθμίσετε το βάρος σας. Η επιστήμη εξακολουθεί να αποκρυπτογραφεί το σύνθετο παζλ του BDNF και φαίνεται ότι η αύξηση της παραγωγής του BDNF μπορεί να προκαλέσει ακόμη και συρρίκνωση όγκων.²

Ο Ντάνιελ Ράντιν και οι συνεργάτες του στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Στόνι Μπρουκ διαπίστωσαν ότι η αύξηση του BDNF στον εγκέφαλο έχει τη δύναμη να ρυθμίζει το ανοσοποιητικό σύστημα. Μπορεί να προκαλέσει αντικαρκινική απόκριση και να μειώσει τη δραστηριότητα πρωτεϊνών που δημιουργούν αντίσταση στη χημειοθεραπεία.

Ο τρόπος με τον οποίο ο BDNF ωθεί την ανάπτυξη βλαστικών κυττάρων και νέων νευρώνων στον εγκέφαλο είναι ένα άλλο εκπληκτικό παράδειγμα επιγενετικής. Αποδεικνύεται ότι δεν είμαστε μόνο ό,τι τρώμε αλλά και ό,τι σκεφτόμαστε, και η διάθεση και η σοφία μας (και η σχέση αγάπης με τον κόσμο) καθορίζουν επιγενετικά την υγεία μας.

Αυτό ονομάζεται exposome ή εκθεσίωμα - το άθροισμα αυτών στα οποία έχουμε εκτεθεί και βιώσει κατά τη διάρκεια της ζωής μας. Το εκθεσίωμά μας περιλαμβάνει τον τρόπο με τον οποίο ασκούμαστε, τον τρόπο με τον οποίο αγαπάμε και συγχωρούμε, τα επίπεδα άγχους μας, το μικροβίωμά μας και τις τοξίνες στο φαγητό και το νερό μας.

Περισσότερο από το 90% της υγείας ή της ασθένειάς μας καθορίζεται από το εκθεσίωμά μας,³ και ρυθμίζει το πόσο γρήγορα γερνάμε ή παραμένουμε νέοι.

Επτά τρόποι για να ενισχύσετε τον BDNF

Ευτυχώς, υπάρχουν αρκετοί απλοί τρόποι για να ενισχύσετε το BNDF. Οι ακόλουθοι αποτελούν όλοι μέρος του 10ήμερου προγράμματος Grow a New Brain (βλ. «Πώς να αναπτύξετε έναν νέο εγκέφαλο»), το οποίο βασίζεται στην αρχαία διατροφή και τις σύγχρονες επιστημονικές ανακαλύψεις για την αποτοξίνωση και την αναβάθμιση του εγκεφάλου.

1. Προσθέστε DHA στη διατροφή σας

Ανησυχούμε τόσο πολύ για το λίπος γύρω από τη μέση μας που ξεχνάμε το λίπος στον εγκέφαλό μας. Το λίπος του εγκεφάλου είναι το καλό λίπος που θέλουμε να διατηρήσουμε.

Το 60% του ξηρού βάρους του εγκεφάλου είναι λίπος και το ένα τρίτο αυτού είναι καθαρό δοκοσαεξαενοϊκό οξύ (DHA), ένα ωμέγα-3 λιπαρό οξύ. Οι αμφιβληστροειδείς χιτώνες στα μάτια αποτελούνται κυρίως από DHA και χρειάζεται DHA για να χτιστούν οι μεμβράνες γύρω από τους νευρώνες που επιτρέπουν τη μεταφορά βασικών θρεπτικών συστατικών μέσα και έξω από τα κύτταρα.

Το DHA είναι επίσης ένα αποτελεσματικό αντιφλεγμονώδες για τον εγκέφαλο. Χωρίς DHA, ο εγκέφαλός μας δεν μπορεί να εκτελέσει την τακτική συντήρηση, πόσο μάλλον την αναβάθμιση που επιδιώκουμε, ώστε να ανακαλύψουμε λύσεις στις προσωπικές και συλλογικές μας προκλήσεις.

Το DHA ρυθμίζει την ενεργοποίηση του BDNF και ενεργοποιεί το μονοπάτι Nrf2 - αυτό που αποκαλώ «μονοπάτι του Αμαζονίου», επειδή ανακαλύφθηκε διαισθητικά από τους σοφούς των τροπικών δασών πριν από χιλιετίες. Το μονοπάτι Nrf2 απενεργοποιεί τα γονίδια για ασθένειες (βλ. «Τι είναι ο Nrf2;»).

Το εικοσιπεντανοϊκό οξύ (EPA) είναι ένα άλλο ωμέγα-3. Έχει χρησιμοποιηθεί ως θεραπεία για τη διπολική διαταραχή και μπορεί να βοηθήσει στην πρόληψη της στεφανιαίας νόσου, στη μείωση των υψηλών τριγλυκεριδίων και της φλεγμονής και στη μείωση της αρτηριακής πίεσης. Προσωπικά αγαπώ τη vegan εκδοχή του που εξάγεται από φύκια.

Πού βρίσκουμε λοιπόν το DHA που είναι τόσο σημαντικό για τον εγκέφαλο; Στη μήτρα, το λαμβάνουμε από τις μητέρες μας, και ως βρέφη, το λαμβάνουμε μέσω του μητρικού γάλακτος (το οποίο αποτελείται σχεδόν κατά 50% από DHA) ή από το σημερινό εμπλουτισμένο βρεφικό γάλα.

Μετά τον απογαλακτισμό, όμως, μπορεί να μην έχουμε πάρει το DHA που χρειαζόμασταν από τότε μέχρι και σήμερα. Οι περισσότεροι από εμάς έχουμε εγκεφάλους που έχουν έλλειψη DHA.

Στο παρελθόν, οι διατροφικές πηγές DHA και EPA ήταν άφθονες -τα λιπαρά ψάρια που έτρωγαν οι παππούδες μας ήταν πλούσια σε αυτά- αλλά σήμερα, τα ψάρια συχνά εκτρέφονται σε φάρμες και παχαίνουν με δίαιτα καλαμποκιού. Τα ψάρια δεν μπορούν να παράγουν DHA από το καλαμπόκι, παρά μόνο από τα φύκια και τα μικρότερα ψάρια στη φυσική τους διατροφή.

Αυτός είναι και ο λόγος που συνιστώ τη λήψη συμπληρωμάτων DHA. Η βελτιωμένη λειτουργία του εγκεφάλου σας θα βελτιώσει όλες τις πτυχές της ζωής σας.

Ευτυχώς, έχουμε την επιστήμη για να το αποδείξουμε. Η μελέτη Memory Improvement with Docosahexaenoic Acid Study (MIDAS) εξέτασε τις επιδράσεις του συμπληρώματος DHA στη γνωστική λειτουργία των ηλικιωμένων ενηλίκων. Οι ερευνητές προσέλκυσαν 485 υγιείς ενήλικες ηλικίας 55-80 ετών με ήπια προβλήματα μνήμης και τους ανέθεσαν τυχαία να λαμβάνουν καθημερινή δόση 900 mg DHA ή εικονικό φάρμακο για έξι μήνες.

Η γνωστική λειτουργία των συμμετεχόντων αξιολογήθηκε με τη χρήση μιας σειράς τεστ. Σε σύγκριση με την ομάδα του εικονικού φαρμάκου, η ομάδα που έλαβε συμπληρώματα DHA παρουσίασε σημαντική βελτίωση στη μνήμη εργασίας και στην εκτελεστική λειτουργία (δεξιότητες όπως η προσαρμοστική σκέψη, ο στρατηγικός σχεδιασμός και ο αυτοέλεγχος). Παρουσίασαν επίσης βελτίωση στη λεκτική μνήμη και την προσοχή. Η μελέτη κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το DHA μπορεί να αποτρέψει τη γνωστική παρακμή που σχετίζεται με την ηλικία.⁴

Ακόμη πιο εντυπωσιακή είναι μια μελέτη της Δρ Μάρθα Μόρις και των συνεργατών της σχετικά με τη δύναμη του DHA να προστατεύει από τη νόσο του Αλτσχάιμερ.

Στη μελέτη συμμετείχαν 815 υγιείς ενήλικες (ηλικίας 65-94 ετών) τους οποίους παρακολούθησαν για σχεδόν τέσσερα χρόνια, στο τέλος των οποίων διαπίστωσαν ότι 131 συμμετέχοντες είχαν αναπτύξει νόσο Αλτσχάιμερ. Ανακάλυψαν ότι οι συμμετέχοντες που κατανάλωναν ψάρι μία φορά την εβδομάδα ή περισσότερο είχαν 60% χαμηλότερο κίνδυνο εμφάνισης της νόσου από εκείνους που δεν έτρωγαν ποτέ ψάρι ή έτρωγαν σπάνια.⁵

Μια μετα-ανάλυση 11 μελετών με 698 συμμετέχοντες διαπίστωσε ότι τα επίπεδα του BDNF αυξήθηκαν σημαντικά με τη λήψη συμπληρώματος ωμέγα-3 σε δόσεις 1.500mg/ημέρα.⁶ Οι περισσότεροι Αμερικανοί καταναλώνουν 60-80mg DHA καθημερινά, πολύ λιγότερα από τα 200-300mg κάθε μέρα που είναι απαραίτητα για τη διατήρηση ακόμη και της βασικής λειτουργίας του εγκεφάλου.

Η δοσολογία που χρησιμοποιώ είναι πιο κοντά στις 30 φορές της μέσης κατανάλωσης (2.000mg ημερησίως). Είναι η ποσότητα DHA από μια μικρή μερίδα σολομού (όχι ιχθυοτροφείου) στο δείπνο, που αντιστοιχεί στην ποσότητα DHA που παίρνει ένα μωρό από έναν 15λεπτο θηλασμό μητρικού γάλακτος από τη μητέρα του.

Ο συνδυασμός των ωμέγα-3 με βιταμίνες Β είναι μια μαγική φόρμουλα για την αύξηση του BDNF. Ο συνδυασμός μπορεί να ενισχύσει τη νόηση σε ηλικιωμένα άτομα, όπως αποδείχθηκε στη μελέτη VITACOG της Οξφόρδης,⁷ στην οποία οι συμμετέχοντες με υψηλά επίπεδα ωμέγα-3 παρουσίασαν μείωση της συρρίκνωσης του εγκεφάλου κατά 68% όταν έλαβαν επίσης θεραπεία με βιταμίνες Β.

Αυτό βοηθά στην εξήγηση των προηγούμενων αποτυχιών κάποιων μελετών που επικεντρώθηκαν αποκλειστικά στις βιταμίνες Β ή στα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα. Φαίνεται ότι η αποτελεσματικότητα αυτών των θρεπτικών συστατικών εξαρτάται από την ύπαρξη υψηλών επιπέδων και των δύο.

2. Πάρτε κουρκουμίνη

Η κουρκουμίνη, το κύριο συστατικό του κουρκουμά, χρησιμοποιείται στην παραδοσιακή κινεζική και ινδική (αγιουρβεδική) ιατρική εδώ και χιλιάδες χρόνια. Διαθέτει αντιοξειδωτικές, αντιφλεγμονώδεις, αντιμυκητιασικές και αντιβακτηριακές ιδιότητες.

Η ικανότητα της κουρκουμίνης να αυξάνει τον BDNF έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον των νευροεπιστημόνων επειδή τα χωριά της Ινδίας, όπου ο κουρκουμάς χρησιμοποιείται σε συνταγές κάρυ, έχουν μόνο το 15% της συχνότητας εμφάνισης της νόσου Αλτσχάιμερ σε σχέση με το ποσοστό που έχουν οι Ηνωμένες Πολιτείες. Θα μπορούσε αυτό να οφείλεται στο γεγονός ότι η κουρκουμίνη αυξάνει την παραγωγή του BDNF;

Η κουρκουμίνη ενεργοποιεί επίσης το μονοπάτι αποτοξίνωσης Nrf2 (βλ. «Τι είναι το Nrf2;» παρακάτω) που απενεργοποιεί τα γονίδια για τον καρκίνο και την άνοια και προστατεύει τα μιτοχόνδρια.

Όποτε είναι δυνατόν, μου αρέσει να αναμειγνύω την κουρκουμίνη, το φυτικό εκχύλισμα, με ολόκληρο το φυτό, τον κουρκουμά. Το φυτό έχει πολλά μόρια και τρόπους δράσης που λειτουργούν συνεργιστικά.

Για να πάρετε μια ημερήσια δόση κουρκουμίνης, μπορείτε να ετοιμάζετε το λεγόμενο «χρυσό γάλα» κάθε βράδυ. Ανακατέψτε ¼ κουταλάκι του γλυκού σκόνη κουρκουμίνης συν μια πρέζα κουρκουμά με ζεστό γάλα αμυγδάλου, μαζί με μέλι και μια πρέζα μαύρο πιπέρι.

3. Καταναλώστε μανιτάρια που ενισχύουν τον εγκέφαλο

Το Reishi (Ganoderma lucidum), που αποκαλείται «μανιτάρι της αθανασίας», είναι γνωστό στην παραδοσιακή ασιατική ιατρική για τις ιδιότητές του που ενισχύουν την υγεία. Θεωρείται ότι ενισχύει την ανοσολογική απόκριση, καθώς η κατανάλωση μανιταριών reishi βοηθά τον οργανισμό να αποκρούσει παθογόνους μικροοργανισμούς.

Το reishi μειώνει το άγχος και ενισχύει τη διανοητική διαύγεια και τη χαλάρωση. Οι αντιφλεγμονώδεις και αντιοξειδωτικές του ιδιότητες μπορούν να μειώσουν τον κίνδυνο χρόνιων ασθενειών και να υποστηρίξουν την υγεία της καρδιάς, εξισορροπώντας την αρτηριακή πίεση και τα επίπεδα χοληστερόλης.

Είναι επίσης γνωστό για τη βελτίωση της ποιότητας του ύπνου και την καταπολέμηση της κόπωσης, καθιστώντας το ενισχυτή της σωματικής υγείας και ευεξίας. Ρυθμίζοντας τον BDNF και εξισορροπώντας τα επίπεδα των νευροδιαβιβαστών στον εγκέφαλο, παίζει σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση της διάθεσης.

Το Lion’s mane (Hericium erinaceus) είναι ένα νοοτροπικό μανιτάρι γνωστό για τα οφέλη του στην υγεία του εγκεφάλου και τη γνωστική λειτουργία. Είναι πλούσιο σε μόρια που διεγείρουν την παραγωγή του BDNF και του παράγοντα νευρικής ανάπτυξης (NGF), που είναι και οι δύο ζωτικής σημασίας για την επιβίωση των νευρώνων.

Αυτό το μανιτάρι μπορεί να ενισχύσει τις γνωστικές λειτουργίες, συμπεριλαμβανομένης της μνήμης, της προσοχής και της δημιουργικότητας, και μπορεί να προστατεύσει από την ανάπτυξη νευροεκφυλιστικών ασθενειών. Οι αντιφλεγμονώδεις ιδιότητές του υποστηρίζουν την υγεία του εντέρου και του ανοσοποιητικού συστήματος. Είναι επίσης αντιοξειδωτικό, μειώνοντας το οξειδωτικό στρες και τη φλεγμονή.

Ένας εύκολος τρόπος για να πάρετε αυτά τα μανιτάρια είναι να τα αγοράσετε σε σκόνη και να τα αναμείξετε σε ροφήματα.

4. Δοκιμάστε Μπακόπα

Το βότανο Μπακόπα (Bacopa monnieri) έχει χρησιμοποιηθεί σε παραδοσιακές λαϊκές θεραπείες για μακροζωία και γνωστική ενίσχυση. Αναπτύσσεται σε ελώδεις περιοχές σε διάφορες ηπείρους, συμπεριλαμβανομένης της Ασίας και της Νότιας Αμερικής, και είναι ένα ηρεμιστικό ενισχυτικό της γνωστική λειτουργίας.

Θεωρείται νοοτροπικό και χρησιμοποιείται στην αγιουρβεδική ιατρική για τη βελτίωση της γνωστικής λειτουργίας και της μνήμης, την ανακούφιση από το στρες και το άγχος και την ενίσχυση της διάθεσης. Έχει αντικαταθλιπτική και αγχολυτική δράση, μειώνοντας την έκκριση κορτιζόλης και αποκαθιστώντας την ντοπαμίνη και τη σεροτονίνη που εξαντλούνται κατά τη διάρκεια του χρόνιου στρες.

Όταν δόθηκε Μπακόπα σε πειραματόζωα που εκτέθηκαν σε χρόνιο, απρόβλεπτο στρες, αυτά άρχισαν να παράγουν άφθονο BDNF, με αποτέλεσμα τη νευρογένεση και τη νευροπροστασία.⁸ Μπορείτε να το χρησιμοποιήσετε ως συμπλήρωμα διατροφής, ή να το πάρετε σε σκόνη και να το προσθέσετε σε ροφήματα.

5. Ασκηθείτε.

Η εξαντλητική, βαρετή, επαναλαμβανόμενη άσκηση αυξάνει τον BDNF, αλλά το ίδιο ισχύει και για την κίνηση που πραγματικά απολαμβάνετε. Μια μελέτη στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ έδειξε ότι οι ηλικιωμένες γυναίκες που γυμνάζονταν ήταν βιολογικά τρία χρόνια νεότερες από τις άλλες γυναίκες της μελέτης και είχαν 20% χαμηλότερο κίνδυνο γνωστικής εξασθένησης.⁹

Η διαλειμματική προπόνηση υψηλής έντασης (HIIT), όπως το σπριντ ή το τρέξιμο σε διάδρομο, παράγει πολύ υψηλότερα επίπεδα BDNF από την άσκηση χαμηλής έντασης, όπως το περπάτημα.¹⁰ Ωστόσο, τόσο το περπάτημα όσο και οι διατάσεις προσφέρουν επίσης σημαντικές βελτιώσεις στα επίπεδα του BDNF.

Το συμπέρασμα είναι να κινείστε, να δραστηριοποιείστε, να περπατάτε, να κάνετε πεζοπορία, να κάνετε διατάσεις και να ασχολείστε με μία έντονη δραστηριότητα για λίγα λεπτά κάθε μέρα. Με αυτόν τον τρόπο, θα προστατεύσετε τον εγκέφαλό σας για το υπόλοιπο της ζωής σας.

Η αγαπημένη μου άσκηση είναι η πεζοπορία - έχουμε πολλά μονοπάτια πεζοπορίας εκεί που ζούμε. Μου αρέσει να κάνω μικρές έντονες εκρήξεις ταχύτερου περπατήματος ή/και τζόκινγκ, για 100 βήματα περίπου. Αυτά είναι αρκετά για να αυξήσω τους καρδιακούς μου παλμούς, ώστε να έχω το πλεονέκτημα ενός μίνι πρωτοκόλλου άσκησης HIIT.

6. Βρείτε χρόνο για διαλογισμό

Στη Δύση, θεωρούμε τον διαλογισμό ως μια πρακτική χαλάρωσης που χρησιμοποιείται κυρίως για αποσυμπίεση. Πράγματι, έχει αυτά τα οφέλη, αλλά έχει και άλλα. Το να βλέπουμε τον διαλογισμό μόνο ως αγχολυτικό είναι σαν να σκεφτόμαστε ότι το μοναδικό όφελος του τζόκινγκ είναι να μάθουμε πώς να πηγαίνουμε πιο γρήγορα σε διάφορα μέρη.

Σκεφτείτε τον διαλογισμό ως εξάσκηση των μυών του εγκεφάλου. Γυμνάζουμε κάθε άλλο μέρος του σώματός μας μέσω της κίνησης. Γυμνάζουμε τον εγκέφαλο μέσω της ακινησίας, και ο διαλογισμός είναι το ισοδύναμο του HIIT για το μυαλό. Το καλύτερο από όλα, αυξάνει την παραγωγή του BDNF περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη άσκηση.

Ακόμα και μεταξύ των ασθενών με Αλτσχάιμερ, η νόσος εξελίσσεται πιο αργά σε εκείνους που κάνουν διαλογισμό, πιθανότατα λόγω της αυξημένης παραγωγής BDNF.

Ο Ντέιβιντ Περλμάτερ, ιατρός, και εγώ καταλήξαμε σε αυτό το συμπέρασμα, για το οποίο γράψαμε στο βιβλίο μας Power Up Your Brain: «Ο διαλογισμός βοηθά να επισκεφθούμε το πολύπλοκο περιβάλλον του εσωτερικού νου καθώς και το συμπαντικό ενεργειακό πεδίο. Και, όπως είναι φυσικό, αυτό μπορεί να είναι το πιο ισχυρό διεγερτικό για την παραγωγή του BDNF». 

7. Διεγείρετε τον εγκέφαλό σας

Φαίνεται να υπάρχει άμεση σχέση μεταξύ του μορφωτικού επιπέδου και του κινδύνου εμφάνισης Αλτσχάιμερ: όσο υψηλότερο είναι το μορφωτικό σας επίπεδο, τόσο μικρότερος είναι ο κίνδυνος. Η νόσος του Αλτσχάιμερ αρχίζει συνήθως 20-30 χρόνια πριν διαγνωστείτε και η πρόληψη πρέπει να ξεκινήσει επίσης δεκαετίες νωρίτερα.

Η λήψη μιας καθημερινής δόσης DHA είναι μια από τις καλύτερες επενδύσεις που μπορείτε να κάνετε. Αλλά μπορείτε επίσης να αναζητήσετε την πνευματική διέγερση -ιδιαίτερα σημαντικό τώρα που αναθέτουμε τον εγκέφαλό μας στις ψηφιακές συσκευές μας.

Για παράδειγμα, δεν χρησιμοποιούμε πλέον χάρτες (έχουμε GPS) και δεν χρειάζεται να θυμόμαστε τηλεφωνικούς αριθμούς ή οδηγίες. Για να αντικαταστήσουμε αυτές τις καθημερινές «προπονήσεις» του εγκεφάλου, πρέπει να βρούμε τρόπους να γυμνάζουμε τον εγκέφαλό μας όπως γυμνάζουμε το σώμα μας.

Κρατήστε τον εγκέφαλό σας ενεργό αναζητώντας νέες εμπειρίες, μαθαίνοντας νέες δεξιότητες, παραμένοντας περίεργοι και ασχολούμενοι με εργασίες που περιλαμβάνουν επίλυση προβλημάτων.

Τι είναι ο Nrf2;

Ο μεταγραφικός παράγοντας Nrf2, ή πυρηνικός παράγοντας ερυθροειδούς 2 που σχετίζεται με τον παράγοντα 2, είναι ο κύριος ρυθμιστής του οργανισμού για τη γήρανση και την αποτοξίνωση. Ο Nrf2 μπορεί να προστατεύσει κάθε όργανο του σώματος και κάθε είδος ιστού από τον καρκίνο, τις καρδιακές παθήσεις, την άνοια και τις αυτοάνοσες παθήσεις. Είναι ένα από τα πιο σημαντικά κυτταρικά αμυντικά συστήματα, σχεδιασμένο να εξαλείφει τις ελεύθερες ρίζες και το οξειδωτικό στρες που παράγονται από τις τοξίνες και τα καρκινογόνα.

Πώς να αναπτύξετε έναν νέο εγκέφαλο

Το πρόγραμμά μου Grow a New Brain περιλαμβάνει βασικές ενέργειες για την αποτοξίνωση και την αναβάθμιση του εγκεφάλου. Ακολουθούν οι βασικές συμβουλές.

• Αλλάξτε την καθιερωμένη δυτική διατροφή σας και προτιμήστε βιολογική διατροφή.
• Αποφύγετε ή μειώστε σημαντικά την κατανάλωση κόκκινου κρέατος, γαλακτοκομικών, αβγών και ζάχαρης.
• Πάρτε ζωτικά θρεπτικά συστατικά από φυτά που ενεργοποιούν το μονοπάτι Nrf2, καταναλώνοντας φύτρα μπρόκολου, καφέ, βατόμουρα και πράσινο τσάι.
• Μην τρώτε κατά τη διάρκεια της νύχτας, περιορίστε το φαγητό σε ένα παράθυρο έξι έως οκτώ ωρών και αποφύγετε τα τρόφιμα που περιέχουν ζάχαρη.
• Αποτοξινωθείτε αποκλείοντας το πρόχειρο φαγητό, τα τρόφιμα που περιέχουν συστατικά που δεν μπορείτε να προφέρετε, τα ζαχαρούχα τρόφιμα και ποτά και τα τεχνητά χρώματα και συντηρητικά.
• Αποτοξινώστε το σώμα σας αποκλείοντας τα γαλακτοκομικά, το αλκοόλ, τα υδρογονωμένα έλαια, τη ζάχαρη, τη γλουτένη και τον καφέ για 10 ημέρες.
• Πάρτε συγκεκριμένα συμπληρώματα διατροφής (βλ. παρακάτω).
• Προστατέψτε τον εγκέφαλό σας μέσω απλών δραστηριοτήτων: άσκηση, μείωση του στρες, διαλογισμός και πνευματικές προκλήσεις.

Συμπληρώματα διατροφής που ενισχύουν τον εγκέφαλο

Αυτά είναι τα συμπληρώματα διατροφής που προτείνω κατά τη διάρκεια και μετά το πρόγραμμα Grow a New Brain.

Κατά τη διάρκεια του προγράμματος

• DHA: 2,000mg καθημερινά το βράδυ.
• Βιταμίνες του συμπλέγματος B: καθημερινά, το πρωί.
• Ελαιόλαδο: έξτρα παρθένο, βιολογικό, χρησιμοποιείστε το ελεύθερα σε σαλάτες και άλλα λαχανικά.
• Άλφα λιποϊκό οξύ: 600mg καθημερινά, 30 λεπτά πριν το δείπνο ή με άδειο στομάχι πριν τον ύπνο.
• Ελαιο MCT και λάδι καρύδας: 1 κουταλιά της σούπας καθημερινά το πρωί.
• Μπρόκολο: 20 grams (a small bunch) καθημερινά σε σαλάτα. Μασήστε καλά. Τρώτε για τέσσερις ή πέντε μέρες, με διακοπή δύο ημερών και ξαν’α επανάληψη.
• Κουρκουμίνη (από εκχύλισμα κουρκουμά): κάψουλα 250mg πρωί και βράδυ με ή χωρίς φαγητό.
• Pterostilbene: 50 mg πρωί και βράδυ, με ή χωρίς φαγητό.
• Λιποσωμική γλουταθειόνη: 1.000mg πρωί και βράδυ, με άδειο στομάχι.
• N-ακετυλο-κυστεΐνη: 600mg το βράδυ με φαγητό.
• Κιτρικό μαγνήσιο: 2,000mg το βράδυ πριν το φαγητό.
• Ψευδάργυρο: 50mg το βράδυ, με ή χωρίς φαγητό.
• 5-HTP: 100 - 200 mg το βράδυ με φαγητό.
• Προβιοτικά S. boulardii.

Μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος

• Πολυβιταμίνη με σύμπλεγμα βιταμινών B: καθημερινά το πρωί, με ή χωρίς φαγητό.
• Βιταμίνη D3: 10,000 IU καθημερινά το πρωί με φαγητό.
• DHA: 2,000 mg καθημερινά.
• Μπρόκολο: 20 grams καθημερινά, τέσσερις ή πέντε μέρες, μία φορά τον μήνα.
• Προβιοτικά S. boulardii: καθημερινά, με ή χωρίς φαγητό.

Απόσπασμα από το βιβλίο Grow a New Brain: How Spirit and Power Plants Can Protect and Upgrade Your Brain του Alberto Villoldo (Hay House, 2024)

Βιβλιογραφία

1. NIH National Institute on Aging, “What Is Dementia? Symptoms, Types, and Diagnosis,” Dec 8, 2022, nia.nih.gov
2. Anticancer Res, 2017; 37(8): 3983–3990
3. J Expo Sci Environ Epidemiol, 2011; 21(1): 5–9
4. Alzheimers Dement, 2009; 5(4): P84
5. Arch Neurol, 2003; 60(7): 940–6
6. Eur J Integr Med, 2023; 61: 102264
7. PLoS One, 2010; 5(9): e12244
8. Neurochem Res, 2016; 41(11): 3083–3094
9. JAMA, 2004; 292(12): 1454–61
10. Environ Health Prev Med, 2017; 22(1): 27.

Σύμφωνα με την Ασκληπιακή Ιατρική (Unani Tibb) της σχολής της Κω και των κλασικών Ελλήνων ιατροφιλοσόφων, η ασθένεια είναι μία διαταραχή της φύσας-πνεύμα-ζωτικής δύναμης που διέπει, κυβερνά και θεραπεύει το σώμα. Τι είναι όμως η φύσα-πνεύμα-ζωτική δύναμη;

«Το ανθρώπινο σώμα αλλά και των λοιπών όντων τρέφεται με τρία είδη τροφών: με τα φαγητά, τα ποτά και τα πνεύματα. Το πνεύμα όταν είναι μέσα στο σώμα λέγεται φύσα και όταν είναι έξω από το σώμα λέγεται αέρας» (Ιπποκράτης «Περί Φυσών» παρ.3). (Διαβάστε το προηγούμενο άρθρο του Holistic Life, τεύχος 127). 
Ο Ιπποκράτης με τη φράση του «φύσις νούσων ιητρός», υπονοεί ότι «η φύσις-φύσα είναι η μόνη και πραγματική δύναμη που θεραπεύει» και όχι ο ιατρός, καθώς εκείνος χρειάζεται να είναι απλά ο βοηθός της.
Η ζωτική αυτή δύναμη επειδή είναι λεπτοφυής ενέργεια, έχει την δυνατότητα να κινείται σε όλα τα επίπεδα της ανθρώπινης ύπαρξης, από το υλικό σώμα, στο συναισθηματικό σώμα και στο πνευματικό σώμα. Σύμφωνα με την Πυθαγορική και Πλατωνική θεωρία της τριμέρειας της ανθρώπινης ύπαρξης και της ψυχής έχουμε:
Α) Το Επιθυμητικό, είναι ταυτισμένο με το σώμα και αφορά τις σωματικές λειτουργίες. Συνδέεται με τις βασικές σωματικές επιθυμίες, (πείνα, δίψα, σεξουαλική έλξη κ.ά.) και τις άλλες σωματικές ανάγκες, καθώς και τα πάθη του σώματος.
Β) Το Θυμοειδές, είναι ταυτισμένο με τις συναισθηματικές λειτουργίες, το θάρρος, την ορμή και την αίσθηση της τιμής. Συνδέεται με τις βασικές συναισθηματικές λειτουργίες, τα πάθη (οργή, ζήλεια, αλαζονεία κ.ά.) και τις επιθυμίες που δημιουργούν αυτά.
Γ) Το Λογιστικό, είναι ταυτισμένο με τις λειτουργίες του νου, την λογική, την διάνοια και την σοφία. Συνδέεται με τις βασικές νοητικές λειτουργίες (μνήμη, γλώσσα, συγκέντρωση, βούληση, κατανόηση κ.ά.).

Σε αυτά τα τρία επίπεδα κατηγοριοποιείται συνολικά η ανθρώπινη ύπαρξη. Τα επίπεδα αυτά συνδέονται μεταξύ τους και αλληλεπιδρούν, καθώς ο οργανισμός αποτελεί μία ολότητα. Το καθένα από αυτά μπορεί να διαιρεθεί και ν’ αναλυθεί σε μικρότερα τμήματα, είτε βαθύτερα είτε πιο εξωτερικά.Έτσι ο οργανισμός μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένα κρεμμύδι, όπου οι φλούδες του αποτελούν τα μέρη-επίπεδα, ή όπως η κούκλα ματριόσκα (μπαμπούσκα), όπου η μία κούκλα βρίσκεται διαδοχικά μέσα στην άλλη. Ας δούμε τα τρία αυτά επίπεδα λίγο πιο αναλυτικά:

1^ο επίπεδο - Σωματικό: Το σωματικό επίπεδο (αντιστοιχεί στο επιθυμητικό μέρος της ψυχής), έχει τη δική του διαβάθμιση απ’ τα πιο εξωτερικά μέρη στα πιο εσωτερικά. Ξεκινώντας απ’ το εξωτερικό μέρος του το δέρμα, διαδοχικά προχωράμε στους βλεννογόνους και στη λέμφο, στους ιστούς και στην περιτονία, στο αίμα, στα οστά, στα όργανα και τέλος στο νωτιαίο μυελό και στο νευρικό σύστημα.

2^ο επίπεδο Συναισθηματικό: Το συναισθηματικό επίπεδο (αντιστοιχεί στο θυμοειδές μέρος της ψυχής), έχει κι αυτό τη δική του διαβάθμιση. Στο εξωτερικό μέρος του έχουμε παθολογικά συναισθήματα όπως εύκολος εκνευρισμός και δυσαρέσκεια, μετά διαδοχικά προχωράμε σε άγχος-στρες, σε επιθετικότητα και ζήλεια, μετά σε κατάθλιψη, μετά σε φοβίες και σε μανία και τέλος σε τάσεις αυτοκτονίας.

3^ο επίπεδο Νοητικό: Το νοητικό επίπεδο (αντιστοιχεί στο λογιστικό μέρος της ψυχής) εμφανίζει την δική του παθολογία, όπως αρχικά έλλειψη συγκέντρωσης, μετά διαδοχικά διαταραχή μνήμης, μετά παθήσεις του νευρικού συστήματος (παραισθήσεις και οράματα), σύγχυση ταυτότητας, μετά επιληψία και παράλυση, μετά παθήσεις τύπου Parkinson και Alzheimer και φθάνουμε στο τελευταίο στάδιο στην άνοια.

Το ανθρώπινο σώμα
Η ανθρώπινη οντότητα στην υλική σφαίρα ξεκινά να ζει και να αναπτύσσεται ως ένα είδος κυττάρων μικρού αριθμού, όπου πολλαπλασιάζονται σ’ ένα τεράστιο αριθμό τριών διαφορετικών ειδών κυττάρων, μέσα απ’ την διαδικασία της μίτωσης. Έτσι αναπτύσσεται και δημιουργείται το ανθρώπινο σώμα. Τα κύτταρα αυτά δημιουργούν τρία διαφορετικά επίπεδα: Το εκτόδερμα, το μεσόδερμα και το ενδόδερμα.
Τα επίπεδα αυτά περιπλέκονται μεταξύ τους και το ένα αντανακλά την παθολογία στο άλλο, καθώς το εξώδερμα καταλήγει να σχηματίζει το δέρμα και το νευρικό σύστημα, το μεσόδερμα σχηματίζει τα οστά και τον μυϊκό ιστό και το ενδόδερμα σχηματίζει τους ιστούς των εσωτερικών οργάνων. 
Η ασθένεια ως αίτιο, μπορεί να πλήξει τον οργανισμό και στα τρία επίπεδα της ύπαρξης. Η ευφυής Ζωτική Δύναμη για την προστασία της ανθρώπινης ύπαρξης, θα προσπαθήσει να μεταφέρει την ασθένεια σε όσο πιο εξωτερικά επίπεδα του οργανισμού μπορεί και κυρίως στο σώμα (σωματοποίηση της ασθένειας). Σε όλους μας έχει συμβεί, όταν κάποτε κάποιος μας πρόσβαλλε ή μας επιτέθηκε λεκτικά, σε λίγες ώρες να έχουμε πονοκέφαλο ή στομαχόπονο.
Εκεί στο σώμα θα δοθεί «η μάχη της θεραπείας», με σκοπό να εξαλειφθεί το πρωταρχικό αίτιο, όπου εδώ ήταν η επίθεση σε συναισθηματικό επίπεδο. Όμως όσο πιο βαθιά προς τα στρώματα του οργανισμού κινηθεί η ασθένεια, τόσο πιο έντονη επιδείνωση της υγείας έχουμε.
Για παράδειγμα, δερματοπάθεια όπου μετά από φαρμακευτική θεραπεία εξαφανίζεται, καταλήγει σε κάποιο χρονικό διάστημα να εμφανιστεί ιγμορίτιδα. Εδώ η ασθένεια κινείται από έξω προς τα μέσα, δηλαδή απ’ το δέρμα προς τους βλεννογόνους.

Οι Έλληνες Ασκληπιάδες ιατροφιλόσοφοι, γνωρίζοντας αυτές τις αναλογίες, χρησιμοποιούσαν μεθόδους θεραπείας βοηθώντας την φύσα-ζωτική δύναμη να εξωτερικεύσει την ασθένεια, βοηθώντας την στην διαδικασία της ίασης με τους εξής δύο τρόπους:

Α) Ενισχύοντας τα συμπτώματα (μέθοδος των ομοίων).
Β) Καθαρίζοντας τις υπερβολές, ή συμπληρώνοντας τις ελλείψεις (μέθοδος των αντιθέτων).

Για κανένα λόγο δεν δημιουργούσαν καταστολή των συμπτωμάτων, όπως δηλαδή γίνεται σήμερα απ’ την Αλλοπαθητική Ιατρική:

«Ο πυρετός που προκαλείται από το φλέγμα, άλλοτε δημιουργείται και θεραπεύεται από τα όμοια και άλλοτε από τα αντίθετα αυτών που τον προκάλεσαν… Και με τους δύο αυτούς τρόπους που είναι διαφορετικοί μεταξύ τους, ο άρρωστος γίνεται απολύτως καλά.» (Ιπποκράτης «Περί Τόπων των Κατά Άνθρωπον» παρ. 42)

Επομένως, η ασθένεια (διαταραχή της φύσας-ζωτικής δύναμης) αν αρχικά εμφανιστεί στο εξωτερικό επίπεδο του οργανισμού στο σώμα και μάλιστα στο δέρμα και κατασταλεί, τότε θα κινηθεί σε πιο εσωτερικά επίπεδα του σώματος, απ’ το δέρμα προς τους βλεννογόνους. Αν η καταστολή συνεχιστεί σε ένα ανάλογο χρονικό διάστημα θα εισχωρήσει ακόμη βαθύτερα, σε αίμα, οστά και όργανα, όπου μπορεί να φθάσει ακόμη και στο νευρικό σύστημα.
Ταυτόχρονα το συναισθηματικό σώμα θα υποστεί παθολογικά συμπτώματα και αν αυτή η πορεία συνεχιστεί θα βλαφτεί και το νοητικό σώμα, με τα αντίστοιχα συμπτώματα που προαναφέρθηκαν. Αυτή είναι η πορεία προς την ασθένεια, την πρόωρη γήρανση και στον θάνατο, καθώς η σύγχρονη επιστήμη εξακολουθεί να αγνοεί τις γνώσεις της Ασκληπιακής Ιατρικής και την Ελληνική Φιλοσοφία.