Δύο μεγάλα εμβόλια κατά του Covid αυξάνουν δραματικά τον κίνδυνο επικίνδυνης καρδιακής φλεγμονής σε νεαρούς άνδρες ηλικίας έως 24 ετών.
Οι περιπτώσεις σοβαρής μυοκαρδίτιδας και περικαρδίτιδας είναι πέντε φορές πιο συχνές σε νεαρούς άνδρες αφού έχουν κάνει το εμβόλιο Pfizer και 14 φορές υψηλότερες μετά το εμβόλιο Moderna. Οι ερευνητές από τον Σουηδικό Οργανισμό Φαρμάκων (Swedish Medical Products Agency) δήλωσαν ότι η αύξηση των κρουσμάτων μετά από λοίμωξη Covid μεταξύ των μη εμβολιασμένων ήταν «αμελητέα».
Παρακολούθησαν 23,12 εκατομμύρια άτομα από πέντε σκανδιναβικές χώρες για 10 μήνες, το 81% των οποίων είχαν κάνει το εμβόλιο κατά του Covid, και έλεγξαν για περιπτώσεις μυοκαρδίτιδας και περικαρδίτιδας που χρειάζονταν νοσοκομειακή περίθαλψη εντός 28 ημερών από το εμβόλιο κατά του Covid.
Οι υπερβολικές περιπτώσεις μυοκαρδίτιδας ήταν 5,5 φορές υψηλότερες ανά 100.000 εμβολιασθέντες μετά από τη δεύτερη δόση Moderna και 18,39 περισσότερες μετά από το δεύτερο εμβόλιο Pfizer. Ο κίνδυνος ήταν μεγαλύτερος στους νεαρούς άνδρες ηλικίας μεταξύ 15 και 24 ετών. Οι εκτιμήσεις για την περικαρδίτιδα ήταν παρόμοιες. Συγκριτικά, μόνο ένα κρούσμα ανά 100.000 καταγράφηκε ως αποτέλεσμα της φυσικής νόσησης Covid.
Τα περισσότερα από τα περιστατικά συνέβησαν την πρώτη εβδομάδα μετά τον εμβολιασμό και ο κίνδυνος ήταν 13 φορές μεγαλύτερος μετά από μια δεύτερη δόση Pfizer και 38 φορές μεγαλύτερος μετά από δεύτερη δόση Moderna. Ο κίνδυνος αυξανόταν 120 φορές εάν η πρώτη δόση ήταν το εμβόλιο Pfizer και η δεύτερη ένα εμβόλιο Moderna.
Οι συγγραφείς προσθέτουν ότι οποιοιδήποτε κίνδυνοι από το εμβόλιο πρέπει να σταθμίζονται έναντι της ζημίας που προκαλείται από τον ίδιο τον Covid - ωστόσο καθώς όσοι επηρεάζονται πιο σοβαρά από ένα από τα εμβόλια βρίσκονται επίσης στην ομάδα χαμηλού κινδύνου για σοβαρή λοίμωξη Covid, φαίνεται ότι για αυτή την ηλικιακή ομάδα η νόσηση από τον ιό είναι πιο ασφαλής.

Πηγή: JAMA Cardiology, 2022; doi: 10.1001/jamacardio.2022.0583.

Την τελευταία φορά που η A.Z. προσπάθησε να αυτοκτονήσει, βρισκόταν σε ψυχιατρική κλινική. Τα αντικαταθλιπτικά δεν έπιαναν, ούτε κανένα από τα ψυχιατρικά φάρμακα που έπαιρνε σε διάφορες δόσεις και συνδυασμούς για σχεδόν 25 χρόνια. Είχε διαγνωστεί με διατροφική διαταραχή λίγο μετά τα 20 χρόνια της, νοσηλεύτηκε για λίγες ημέρες και την έστειλαν στο σπίτι με την πρώτη της συνταγή, την οποία της είπαν ότι θα χρειαζόταν για όλη της τη ζωή.
Για την επόμενη δεκαετία, η ζωή της ήταν "ένας καθημερινός αγώνας" με την κατάθλιψη και το άγχος, καταπίνοντας κοκτέιλ χαπιών από μια σειρά γιατρών και έχοντας σκαμπανεβάσματα με υπερμανία και σκοτεινή κατάθλιψη, που τελικά διαγνώστηκε ως διπολική διαταραχή.
Ήταν μια κατάσταση που η A.Z. μόλις και μετά βίας επέζησε, μερικές φορές κλαίγοντας για ώρες ή μέρες κάθε φορά, πίνοντας κρασί στις 10:30 το πρωί για να "κατέβει" από την υπερδιεγερτική επίδραση των φαρμάκων της και σκαλίζοντας εμμονικά το δέρμα της μέχρι να αποκτήσει μια σοβαρή, βασανιστική μόλυνση. Οι ψυχωσικές της ρήξεις με την πραγματικότητα και οι απόπειρες αυτοκτονίας την έκαναν να μπαινοβγαίνει σε ψυχιατρικές πτέρυγες.
Σε αυτή την κατάσταση, 45 ετών και σκεπτόμενη ξανά την αυτοκτονία, η A.Z. βρέθηκε στο γραφείο της ψυχιάτρου Kelly Brogan στο Μανχάταν, συγγραφέα του βιβλίου "A Mind of Your Own" και μία από τις γιατρούς που δεν βλέπουν την ψυχική ασθένεια ως "χημική ανισορροπία στον εγκέφαλο" ή μόνιμη εγκεφαλική διαταραχή, αλλά ως μια ασθένεια ολόκληρου του σώματος ή του συστήματος που χαρακτηρίζεται από μια έξαρση φλεγμονής.
Το "φλεγμονώδες μοντέλο της ψυχικής ασθένειας", όπως μερικές φορές αποκαλείται, υπάρχει εδώ και περισσότερες από δύο δεκαετίες, αλλά έχει γίνει πρόσφατα αντικείμενο ιδιαίτερου ενδιαφέροντος. Πρόκειται για την ιδέα ότι οι ψυχικές ασθένειες, από την κατάθλιψη έως τη σχιζοφρένεια, συνδέονται με ένα υπερδραστήριο ανοσοποιητικό σύστημα που δουλεύει λάθος, οδηγώντας σε ψυχολογικά συμπτώματα αλλά και σε μυριάδες σωματικά προβλήματα που συνήθως απορρίπτονται ως "συμπτωματικά" ή άσχετα.
Το φλεγμονώδες μοντέλο των ψυχικών ασθενειών αναγνωρίζει ότι το εξάνθημα στο πρόσωπό σας, ή το ευερέθιστο έντερο ή η καρδιακή σας πάθηση, έχει όντως σχέση με τη διάθεση και την ψυχική σας σταθερότητα. Όλα αυτά τα συμπτώματα είναι ενδείξεις ενός ανοσοποιητικού συστήματος σε χρόνια κατάσταση υπερδραστηριότητας, το οποίο είτε αντιδρά σε κάποιο ερέθισμα είτε εμπλέκεται σε μια αυτοάνοση επίθεση στο σώμα, ή και στα δύο.
Η φλεγμονή είναι η φυσική αντίδραση του ανοσοποιητικού συστήματος ενάντια σε εισβολείς όπως βακτήρια, ιοί, τοξίνες ή φάρμακα. Το ανοσοποιητικό σύστημα ξεκινά επίσης μια φλεγμονώδη αντίδραση όταν τραυματιζόμαστε - η ερυθρότητα, το πρήξιμο και η ζέστη που βιώνουμε είναι το αποτέλεσμα των κυττάρων του ανοσοποιητικού συστήματος που σπεύδουν να εξαλείψουν τις απειλές και να βοηθήσουν στην αποκατάσταση.
Ωστόσο, όταν το ανοσοποιητικό σύστημα υπερδιεγείρεται, μπορεί να προκαλέσει προβλήματα. Ως ένας πολύ εξελιγμένος αμυντικός μηχανισμός, ένα ανοσοποιητικό σύστημα που δεν λειτουργεί σωστά μπορεί να προκαλέσει μεγάλη ζημιά. Η χρόνια φλεγμονή είναι βασικός παράγοντας πίσω από την αθηροσκλήρωση¹ και η κινητήρια δύναμη πίσω από αυτοάνοσα νοσήματα: από τον διαβήτη τύπου² έως την πολλαπλή σκλήρυνση.² Τα άτομα με χρόνια φλεγμονώδη νοσήματα όπως η κολίτιδα έχουν επίσης υψηλότερο κίνδυνο μεταλλάξεων που προκαλούν καρκίνο. Μια μελέτη του 2015 από το Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Μασαχουσέτης διαπίστωσε ότι η έκθεση σε χημικές ουσίες που βλάπτουν το DNA μετά από μια περίοδο φλεγμονής ενισχύει ακόμη περισσότερο τις μεταλλάξεις που προκαλούν καρκίνο³.

Το ανοσοποιητικό σύστημα και ο εγκέφαλος
Ενώ η φλεγμονή είναι γνωστός ένοχος για άλλες ασθένειες, οι γιατροί χρειάστηκαν περισσότερο χρόνο για να εξετάσουν το ρόλο της στην ψυχική υγεία, ωστόσο έχει αρχίσει να συγκεντρώνεται αρκετή έρευνα για αυτό το ζήτημα.
Μια ανασκόπηση που δημοσιεύθηκε φέτος επιβεβαίωσε ότι βασικοί ρυθμιστές του ανοσοποιητικού συστήματος - πρωτεΐνες που ονομάζονται κυτοκίνες (ή κυτταροκίνες) και οδηγούν σε φλεγμονή - επηρεάζουν επίσης τη νευρολογική λειτουργία και μεταβάλλονται σε ασθενείς με κατάθλιψη.⁴
Παλαιότερες μελέτες διαπίστωσαν ότι σχεδόν οι μισοί από τους ασθενείς που έλαβαν θεραπεία με κυτταροκίνες για ηπατίτιδα εμφάνισαν επίσης κατάθλιψη.⁵ Και αυτές οι κυτταροκίνες αυξάνονται και μειώνονται ανάλογα με τη σοβαρότητα της κατάθλιψης.⁶
Μια άλλη ανασκόπηση του 2016 σε 114 μελέτες που εξέταζαν τη σχιζοφρένεια, τη διπολική διαταραχή και την κατάθλιψη διαπίστωσε ότι οι φλεγμονώδεις κυτταροκίνες ήταν παρόμοια διαταραγμένες σε όλες αυτές τις καταστάσεις.⁷
Και δύο πρόσφατες μελέτες συνέδεσαν επίσης την παιδική ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή με αυξημένα επίπεδα κυτταροκινών στο αίμα.⁸
Το 2017, ερευνητές του Νοσοκομείου Παίδων της Βοστώνης ανακάλυψαν πώς η φλεγμονή θα μπορούσε να επηρεάσει τη λειτουργία του εγκεφάλου όταν μελέτησαν μοντέλα ποντικιών με λύκο, στα οποία ο οργανισμός επιτίθεται λανθασμένα στα ίδια του τα όργανα. Αυτή η αυτοάνοση πάθηση έχει συμπτώματα κόπωσης, πόνους στις αρθρώσεις και τους μυς και δερματικά εξανθήματα - καθώς και νευροψυχιατρικά συμπτώματα, όπως πονοκεφάλους, κατάθλιψη, άγχος και ακόμη και επιληπτικές κρίσεις σε περίπου τα τρία τέταρτα των πασχόντων.
Στον λύκο, τα λευκά αιμοσφαίρια απελευθερώνουν μια κυτταροκίνη που ονομάζεται ιντερφερόνη-άλφα, η οποία δρα σαν στρατηγός του ανοσοποιητικού συστήματος. Οι ερευνητές της Βοστώνης ανακάλυψαν ότι η ιντερφερόνη-άλφα διέσχισε τον αιματοεγκεφαλικό φραγμό, όπου πυροδότησε τα μικρογλοία -τα κύτταρα άμυνας του ανοσοποιητικού συστήματος του νευρικού συστήματος- να επιτεθούν στις συνδέσεις μεταξύ των νευρικών κυττάρων στον εγκέφαλο.
"Βρήκαμε έναν μηχανισμό που συνδέει άμεσα τη φλεγμονή με την ψυχική ασθένεια", δήλωσε ο επικεφαλής ερευνητής Michael Carroll. "Η ανακάλυψη αυτή έχει τεράστιες επιπτώσεις για μια σειρά ασθενειών του κεντρικού νευρικού συστήματος".⁹
Το πώς ακριβώς αυτοί οι μαχητές του ανοσοποιητικού συστήματος εισέρχονται στον εγκέφαλο δεν είναι ακόμη σαφές, αλλά το 2015, ερευνητές του Πανεπιστημίου της Βιρτζίνια ανακάλυψαν ένα ολόκληρο δίκτυο άγνωστων μέχρι σήμερα αγγείων που συνδέουν τον εγκέφαλο με το ανοσοποιητικό σύστημα, το οποίο θα μπορούσε να είναι ο αγωγός τους¹⁰.

Γιατί χρόνια φλεγμονή;
Η ιδέα ότι η λοίμωξη μπορεί να οδηγήσει σε ψυχικές ασθένειες υπάρχει εδώ και πολύ καιρό. Ο Αμερικανός ψυχίατρος Henry Cotton ήταν τόσο πεπεισμένος γι' αυτό στις αρχές του 20ού αιώνα που αφαιρούσε τα μολυσμένα δόντια των ασθενών του ελπίζοντας να τους θεραπεύσει, και αν αυτό δεν λειτουργούσε, δοκίμασε να αφαιρέσει χειρουργικά άλλους πιθανούς ενόχους, όπως αμυγδαλές, ωοθήκες και όρχεις.
Αυτή η προσέγγιση έπαψε τελικά να είναι δημοφιλής, αλλά έχει διαπιστωθεί ότι ορισμένες λοιμώξεις μπορούν να οδηγήσουν σε νευρολογικές και φλεγμονώδεις καταστάσεις.
Οι λανθάνουσες ή χρόνιες λοιμώξεις μπορούν να διατηρήσουν το ανοσοποιητικό σύστημα σε αναμμένα κάρβουνα και λοιμώξεις όπως ο ιός Epstein-Barr και ο κυτταρομεγαλοϊός έχουν ενοχοποιηθεί ως κρυφές αιτίες φλεγμονωδών νευρολογικών ασθενειών όπως η σκλήρυνση κατά πλάκας.¹¹
Μια πρωτοποριακή μελέτη του 2017 από ερευνητές του University College του Λονδίνου και της Ιατρικής Σχολής του Λονδίνου διαπίστωσε ότι αντίθετα με την πεποίθηση ότι μόλις μια λοίμωξη "τελειώσει", το ανοσοποιητικό σύστημα επανέρχεται στην προηγούμενη κατάστασή του, στην πραγματικότητα, υγιείς εθελοντές που έκαναν ένεση με ένα θανατωμένο βακτήριο E. coli είχαν μεταβολές σε ορισμένους δείκτες του ανοσοποιητικού συστήματος εβδομάδες μετά την παρέλευση των συμπτωμάτων τους.¹²
Με άλλα λόγια, η ύπαρξη μιας λοίμωξης μεταβάλλει το ανοσοποιητικό σας σύστημα κατά τρόπο διαρκή που το προετοιμάζει για μια διαφορετική φλεγμονώδη αντίδραση σε κάθε περαιτέρω λοίμωξη.
Στην ερώτηση πώς διέφερε η πειραματική λοίμωξη από τον εμβολιασμό, ένας από τους συγγραφείς της μελέτης, ο David Gilroy, λέει: "Δεν διαφέρουν - είναι πανομοιότυπα".
Αυτό εγείρει σοβαρά ερωτήματα σχετικά με την κατανόησή μας για τις επιπτώσεις της επανειλημμένης παρακώλυσης του ανοσοποιητικού μας συστήματος με δεκάδες παιδικούς εμβολιασμούς, αναμνηστικούς εμβολιασμούς και ετήσια εμβόλια γρίπης.
Μια ανασκόπηση της ιατρικής βιβλιογραφίας του 2015 εξέτασε τα στοιχεία που συνδέουν τον εμβολιασμό με δυσμενή ψυχιατρικά συμπτώματα και περιέγραψε πολλούς μηχανισμούς με τους οποίους μπορεί να ενισχύσει τις φλεγμονώδεις αντιδράσεις που συνδέονται με ψυχικές ασθένειες.¹³

Ο ρόλος της τροφής
Μια άλλη πρόσφατη μελέτη διαπίστωσε ότι η συνήθης δυτική διατροφή μπορεί να προκαλέσει τη φλεγμονώδη αντίδραση του ανοσοποιητικού συστήματος ακριβώς όπως μια λοίμωξη, καθιστώντας το υπερ-αντιδραστικό στα ερεθίσματα φλεγμονής.
Η γερμανική ερευνητική ομάδα διαπίστωσε ότι τα ποντίκια που τρέφονταν με ανθυγιεινή διατροφή εμφάνισαν οξεία φλεγμονώδη αντίδραση και ενεργοποίηση φλεγμονωδών γονιδίων. Επιπλέον, παρόλο που η φλεγμονή υποχώρησε όταν επανήλθαν στην κανονική τους διατροφή, η επιστροφή στην πιο υγιεινή διατροφή απέτυχε να αντιστρέψει τις αλλαγές στο έμφυτο ανοσοποιητικό τους σύστημα και πολλά από τα γονίδια που είχαν ενεργοποιηθεί παρέμειναν ενεργά.¹⁴

Εγκέφαλος με φωτιά
Οι επαναλαμβανόμενες λοιμώξεις, οι ενέσεις και οι μακροχρόνιες επιθέσεις στο ανοσοποιητικό σύστημα λειτουργούν σαν σπίρτο στο ξερό χορτάρι, που μόλις ενεργοποιηθεί, το ανοσοποιητικό μας σύστημα δεν κάνει διάκριση μεταξύ διαφορετικών ειδών στρεσογόνων παραγόντων για να συνεχίσει τη φλεγμονή. Οι περιβαλλοντικές τοξίνες, ορισμένες τροφές, η στέρηση ύπνου ή ακόμη και η σωματική κακοποίηση ή το τραύμα μπορούν να κρατήσουν την ανοσολογική αντίδραση να σιγοκαίει και να φουντώνει για εβδομάδες, μήνες ή χρόνια.
Ορισμένοι ασθενείς, όπως η Α.Ζ., περιγράφουν ακόμη και τα χειρότερα ψυχικά τους ξεσπάσματα με όρους κόλασης. "Ήταν σαν να είχε πάρει φωτιά ο εγκέφαλός μου", θυμάται. "Λιποθυμούσα από την απόλυτη εξάντληση. Ξυπνούσα στις τρεις, τέσσερις το πρωί, χωρίς να μπορώ να κοιμηθώ... αλλά μετά ο εγκέφαλός μου έπαιρνε φωτιά με το που θα άνοιγα τα μάτια μου".
Η Α.Ζ. και οι γιατροί της παρατήρησαν ότι τα συμπτώματά της αναζωπυρώνονταν καθώς πλησίαζε η έμμηνος ρύση της. "Ο εγκέφαλος είναι ο απόλυτος κυρίαρχος των κύκλων ορμονικής αντίδρασης και η σωματική φλεγμονή μπορεί να επηρεάσει την αντιδραστικότητα του εγκεφάλου, οδηγώντας σε περαιτέρω ορμονική διαταραχή", λέει ο ψυχίατρος Brogan, γιατρός της Α.Ζ.
Η Α.Ζ. παρατήρησε επίσης ότι η ψυχική της κατάσταση επιδεινωνόταν μετά από ορισμένα τρόφιμα όπως πίτσα, ζυμαρικά ή ζαχαρούχα τρόφιμα. Η ζάχαρη μπορεί να προκαλέσει χάος στις ορμόνες, προκαλώντας αιχμές ινσουλίνης που ακολουθούνται από κατάρρευση - και αυτό, με τη σειρά του, επηρεάζει τον εγκέφαλο. Έτσι, η Brogan ενθάρρυνε την Α.Ζ. να ακολουθήσει μια αυστηρή αντιφλεγμονώδη δίαιτα, ξεκινώντας με την εξάλειψη κάθε ζάχαρης, γλουτένης και γαλακτοκομικών προϊόντων, τα οποία μπορούν να προκαλέσουν φλεγμονώδεις αντιδράσεις του ανοσοποιητικού, μαζί με τα επεξεργασμένα τρόφιμα (τα οποία είναι σχεδόν πάντα γεμάτα με ταγγισμένα ή μερικώς υδρογονωμένα έλαια που προκαλούν φλεγμονές, όπως ηλιέλαια και άλλα φυτικά έλαια, χημικές ουσίες και κρυμμένα σάκχαρα).
"Συνιστώ μια διατροφή που ελέγχει τις διακυμάνσεις του γλυκαιμικού δείκτη μέσω της εξάλειψης των επεξεργασμένων υδατανθράκων και των δημητριακών και μέσω υψηλών επιπέδων φυσικών λιπών για να ωθήσει το σώμα να ξαναμάθει πώς να χρησιμοποιεί τα λίπη για καύσιμα", λέει η Brogan. "Αυτή είναι η προτιμώμενη πηγή ενέργειας του εγκεφάλου".
Μεγάλο μέρος του ανοσοποιητικού συστήματος στεγάζεται στο έντερο, ειδικά στα μικρόβια του εντέρου, τα οποία "εκπαιδεύουν" το ανοσοποιητικό σύστημα και βοηθούν στην επαναφορά της ισορροπίας του, αν αυτό έχει βγει εκτός ελέγχου. Η κατανάλωση προβιοτικών τροφών, όπως το λάχανο τουρσί, το οποίο βρίθει από υγιή βακτήρια, μπορεί να αποκαταστήσει την οικολογία του εντέρου και να βοηθήσει στην εξισορρόπηση της περίπλοκης σχέσης μεταξύ ανοσοποιητικού συστήματος, εντέρου, ορμονών και εγκεφάλου.
Η Α.Ζ. αγκάλιασε ολόψυχα αυτή τη δίαιτα και έκανε κάποιες αλλαγές στον τρόπο ζωής που της συνέστησε η Brogan, συμπεριλαμβανομένου του ξηρού βουρτσίσματος του δέρματος για να ενθαρρύνει την αποχέτευση της λέμφου και των κλύσματος καφέ για να υποστηρίξει το συκώτι της. Ξεκίνησε καθημερινό διαλογισμό, ακούγοντας έναν 20λεπτο καθοδηγούμενο διαλογισμό. Οι θεραπείες νου και σώματος, όπως η γιόγκα, το τάι τσι, το τσιγκόνγκ ή ο διαλογισμός, έχει αποδειχθεί ότι ενισχύουν τη γονιδιακή έκφραση αντιφλεγμονωδών γονιδίων και καταστέλλουν την έκφραση γονιδίων που συνδέονται με τη φλεγμονή.¹⁵
Η Α.Ζ. ξεκίνησε την πρακτική της kundalini yoga, την οποία βρήκε χρήσιμη για την ανακούφιση από τις κρίσεις πανικού. Χρησιμοποίησε επίσης την τεχνική της Συναισθηματικής Απελευθέρωσης (Emotional Freedom Technique) με χτυπήματα σε σημεία βελονισμού για να βοηθήσει στην αποδέσμευση παρελθοντικών δυσαρεσκειών και στον περιορισμό των κρίσεων πανικού.
Οι αλλαγές δεν ήταν άμεσες, αλλά μέσα σε λίγους μήνες ακολουθώντας μια αντιφλεγμονώδη διατροφή και έναν τρόπο ζωής, η Α.Ζ. παρατήρησε ότι ήταν όλο και πιο "επίπεδη", "γειωμένη" και "ειρηνική". Δεν χρειάζεται πλέον φάρμακα για να κοιμηθεί και είναι απαλλαγμένη και από όλα τα ψυχιατρικά φάρμακα.
Η Α.Ζ. κατάφερε επίσης να αλλάξει τη μοίρα της κόρης της, η οποία, σε ηλικία 20 ετών, της είχε συνταγογραφηθεί αγωγή για διπολική διαταραχή. Της δίδαξε τα ίδια εργαλεία που είχε χρησιμοποιήσει και η κόρη της μπόρεσε να θεραπευτεί χωρίς τα φάρμακα. "Έχουμε τη δυνατότητα όχι μόνο να θεραπεύσουμε τους εαυτούς μας αλλά και την επόμενη γενιά", λέει η Α.Ζ.. "Έχουμε τη δυνατότητα να τους πούμε: «Κοιτάξτε, υπάρχει ένας διαφορετικός τρόπος να το κάνετε αυτό»".

Για τα συμπληρώματα διατροφής που βοηθούν στην μείωση της φλεγμονής, διαβάστε το άρθρο στην έντυπη ή ηλεκτρονική μορφή του περιοδικού Holistic Life (τεύχος 107, σελίδα 46-48)

---

 

Βιβλιογραφικές αναφορές

1 Circulation, 2002; 105: 1135-43
2 Ann N Y Acad Sci, 2018; 1413: 59-68
3 PLoS Genet, 2015; 11: e1004901
4 Mol Psychiatry, 2018; 23: 48-58
5 Psychosomatics. 2003;44:104-112
6 Psychoneuroendocrinology, 2014; 45: 77-86
7 Mol Psychiatry, 2016; 21: 1696-1709
8 Eur Child Adolesc Psychiatry, 2018 Jan 4; J Neuroinflammation, 2017; 14: 261
9 Nature, 2017; 546: 539-43
10  Nature, 2015; 523: 337-41
11  Clin Transl Immunology, 2014; 3: e27
12  PLoS One, 2017; 12: e0186964
13  Altern Ther Health Med, 2015; 21(suppl 3): 18-26
14  Cell, 2018; 172: 162-175.e14
15  Brain Behav Immun, 2016; 51: 1-11
16  Adv Mind Body Med, 2017; 31: 4-11  

Η έρευνα σχετικά με τα προϊόντα που περιέχουν CBD και κανναβινοειδή γενικότερα για τη διαχείριση του πόνου είναι πολλά υποσχόμενη.
Αναρίθμητες μελέτες έχουν πλέον γίνει ή είναι σε εξέλιξη σχετικά με την δράση της CBD αλλά και των υπολοίπων κανναβινοειδών για την ελαχιστοποίηση και τη διαχείριση του χρόνιου κυρίως πόνου. Πλέον είναι γνωστή η δράση των υποδοχέων και ο μηχανισμός δράσης των κανναβινοειδών στον πόνο, όμως η δοσολογία κυμαίνεται σε διάφορα επίπεδα καθώς ο κάθε ανθρώπινος οργανισμός διαχειρίζεται με τελείως διαφορετικό τρόπο την αίσθηση του πόνου ακόμα και αν αφορά το ίδιο πρόβλημα υγείας. Όπως έχουμε πει και αυτό που σωστό να γίνεται, είναι να ξεκινάει ο πάσχων ή η πάσχουσα, με κάποια συντηρητική δόση και να την αυξάνει ανά 4-5 ημέρες, παρατηρώντας την ελαχιστοποίηση και την βελτίωση των συμπτωμάτων του. Επειδή μιλάμε για το ενδοκανναβινοειδές σύστημα, ο μηχανισμός του οποίου είναι άκρως περίπλοκος, δεν θα πρέπει να υπερβούμε την δοσολογία γιατί τότε υπάρχει περίπτωση να έχουμε τα αντίθετα αποτελέσματα και να χειροτερέψουμε ξανά. Προτείνονται, ωστόσο, κάποιες δοσολογίες μετά από μελέτες και πειράματα που έχουν πραγματοποιηθεί τόσο in vitro όσο και in vivo, και έχουν δείξει κάποιο αποτέλεσμα στις συγκεκριμένες δοσολογίες.  

Η κανναβιδιόλη (CBD) μπορεί να μειώσει:

• Τον πόνο
• Τη φλεγμονή
• Τη συνολική δυσλειτουργία που σχετίζεται με τη γενικότερη κατάστασης της υγείας

Μερικοί άνθρωποι με χρόνιο πόνο χρησιμοποιούν με τοπική εφαρμογή ή εσωτερική λήψη προϊόντα με CBD όπως κρέμες και ιδίως το έλαιο CBD, για τη διαχείριση των συμπτωμάτων τους.
Η CBD μπορεί να προσφέρει μια εναλλακτική λύση για άτομα που αντιμετωπίζουν χρόνιο πόνο και βασίζονται σε φάρμακα, όπως τα οπιοειδή, που μπορεί να έχουν αποκτήσει ανθεκτικότητα αλλά και ανεπιθύμητες παρενέργειες.

Ας γνωρίσουμε κάποια πράγματα παραπάνω για την αντιμετώπιση του πόνου : 

CBD για ανακούφιση χρόνιου πόνου

Ο καθένας έχει ένα κυτταρικό σύστημα σηματοδότησης γνωστό ως το ενδοκανναβινοειδές σύστημα (ECS).
Μερικοί ερευνητές πιστεύουν ότι η CBD αλληλοεπιδρά με ένα βασικό συστατικό των υποδοχέων ECC-ενδοκανναβινοειδών στον εγκέφαλο και στο ανοσοποιητικό σύστημα. Οι υποδοχείς είναι μικροσκοπικές πρωτεΐνες που συνδέονται με τα κύτταρα μας. Λαμβάνουν σήματα, κυρίως χημικά, από διαφορετικά ερεθίσματα και βοηθούν τα κύτταρα μας να ανταποκριθούν. Αυτή η απόκριση προκαλεί αντιφλεγμονώδες και ανακουφιστικό αποτέλεσμα για την αντιμετώπιση του πόνου. Αυτό σημαίνει ότι το έλαιο CBD και άλλα προϊόντα με CBD, μπορούν να ωφελήσουν τους ανθρώπους με χρόνιο πόνο, όπως είναι ο χρόνιος πόνος στην πλάτη. Μια επισκόπηση του 2018 αξιολόγησε πόσο καλά λειτουργεί η CBD για την ανακούφιση του χρόνιου πόνου. Η ανασκόπηση εξέτασε μελέτες που διεξήχθησαν μεταξύ 1975 και 2018. Αυτές οι μελέτες εξέτασαν διάφορους τύπους πόνου, όπως:

• πόνο από καρκίνο
• νευροπαθητικός πόνος
• ινομυαλγία

Με βάση αυτές τις μελέτες, οι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η CBD ήταν αποτελεσματική στη γενική διαχείριση του πόνου και δεν προκάλεσε αρνητικές παρενέργειες. Μια μελέτη, το 2016 από το Εθνικό Ινστιτούτο Καρκίνου (NCI) εξέτασε τη χρήση της CBD σε πειραματόζωα με αρθρίτιδα. Οι ερευνητές εφάρμοσαν τοπικά στις πάσχουσες περιοχές Gel με CBD σε αρουραίους για τέσσερις (4) συνεχόμενες ημέρες. Οι αρουραίοι έλαβαν είτε 0,6, 3,1, 6,2, ή 62,3 mg την ημέρα. Οι ερευνητές διαπίστωσαν μείωση της φλεγμονής και του συνολικού πόνου στα πειραματόζωα που έπασχαν στις αρθρώσεις. Δεν υπήρχαν προφανείς παρενέργειες.
Τα πειραματόζωα που έλαβαν χαμηλές δόσεις των 0,6 mg ή 3,1 mg δεν βελτίωσαν τις βαθμολογίες τους κατά του πόνου. Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι 6,2 mg / ημέρα ήταν μια αρκετά υψηλή δόση για να μειώσει τον πόνο και το πρήξιμο των αρθρώσεων των πειραματοζώων. Ορισμένα άτομα με καρκίνο χρησιμοποιούν επίσης την CBD. Έρευνα σε πειραματόζωα έχει δείξει ότι η CBD μπορεί να οδηγήσει στη συρρίκνωση καρκινικών όγκων. Ωστόσο, οι περισσότερες μελέτες σε ανθρώπους έχουν διερευνήσει το ρόλο της CBD στη διαχείριση του πόνου που σχετίζεται με τον καρκίνο και τη θεραπεία του καρκίνου. Το Εθνικό Ινστιτούτο Καρκίνου (NCI) επεσήμανε ότι η CBD αποτελεί πιθανή επιλογή για τη μείωση των παρενεργειών της χημειοθεραπείας, όπως:

• πόνος
• έμετος
• Έλλειψη όρεξης

Ημικρανία: Οι μελέτες σχετικά με την CBD και την ημικρανία είναι σε εξέλιξη και τα μέχρι τώρα αποτελέσματα δείχνουν ότι μπορεί να μειώσει την ένταση του πόνου σε άτομα με ημικρανία. Θα πρέπει να λάβουμε υπόψιν πως υπάρχουν δύο (2) προσεγγίσεις για τη δοσολογία κάνναβης για την ημικρανία: προφυλακτική και συμπτωματική. Η προφύλαξη αποσκοπεί στη μείωση της συχνότητας και της έντασης των πονοκεφάλων. Η συμπτωματική προσέγγιση ανακουφίζει τον πόνο και τη ναυτία που σχετίζονται με την ημικρανία μετά την εμφάνισή της. Όλα τα παραπάνω, αφορούν μελέτες του 2017- 2019 που είναι σε εξέλιξη μέχρι σήμερα και φαίνεται να υποστηρίζουν, πως πολύ συγκεκριμένα τερπενοειδή της κάνναβης συνδυασμένα με CBD, έχουν δράση και στον πονοκέφαλο και όταν ορίσουν την κατάλληλη δοσολογία για τους ίδιους, τότε δεν υπάρχει περίπτωση να έχουν ανεπιθύμητο πονοκέφαλο, παρά μόνο αν υπερβούν την κατάλληλη για αυτούς δοσολογία. 
Τα φάρμακα με βάση την κάνναβη δε στοχεύουν τους υποδοχείς των οπιοειδών, όπως πολλά παυσίπονα – γεγονός που καθιστά την κάνναβη πολύ απίθανο να οδηγήσει σε εθισμό, κατάχρηση ή υπερβολική δόση. Επίσης, δεν είναι NSAIDs (μη-στεροειδή αντιφλεγμονώδη φάρμακα), όπως η ασπιρίνη ή η ιβουπροφαίνη, τα οποία μπορεί να οδηγήσουν σε επικίνδυνες επιπλοκές όταν λαμβάνονται από έγκυες γυναίκες ή άτομα που χρησιμοποιούν αραιωτικά αίματος όπως η βαρφαρίνη. Συμπερασματικά, τα φάρμακα που κατασκευάζει ο άνθρωπος έρχονται με κινδύνους μερικές φορές, σημαντικούς. Ενώ η κάνναβη μας δίνει εντυπωσιακά αποτελέσματα και ανεπιθύμητες ενέργειες που ωχριούν σε σύγκριση με τις παρενέργειες της μακροχρόνιας χρήσης των κλασικών παυσίπονων.

---

 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/28983880 - Cannabis and Cannabinoids for Chronic Pain
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6277878/ - Cannabinoids and Pain: New Insights From Old Molecules
https://ascpt.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1038/clpt.2011.188 - Cannabinoid–Opioid Interaction in Chronic Pain
The Effectiveness of Cannabinoids in the Management of Chronic Nonmalignant Neuropathic Pain: A Systematic Review
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0968089615000838?via%3Dihub - Cannabidiol (CBD) and its analogs: a review of their effects on inflammation
https://insights.ovid.com/article/00006396-200204000-00005 - CB1 and CB2 cannabinoid receptors are implicated in inflammatory pain
https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/2049463717710042 - Sativex oromucosal spray as adjunctive therapy in advanced cancer patients with chronic pain unalleviated by optimized opioid therapy: two double-blind, randomized, placebo-controlled phase 3 studies
https://insights.ovid.com/article/00006396-200105000-00011 - The role of central and peripheral Cannabinoid1 receptors in the antihyperalgesic activity of cannabinoids in a model of neuropathic pain
https://bmcmusculoskeletdisord.biomedcentral.com/articles/10.1186/1471-2474-15-275 - Cannabinoid receptor 2 as a potential therapeutic target in rheumatoid arthritis
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed?Db=pubmed&Cmd=ShowDetailView&TermToSearch=20880025 - Central and peripheral sites of action for CB₂ receptor mediated analgesic activity in chronic inflammatory and neuropathic pain models in rats.
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed?Db=pubmed&Cmd=ShowDetailView&TermToSearch=24085618 - A systematic review of pharmacological pain management in multiple sclerosis.
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0885392412004393 - An Open-Label Extension Study to Investigate the Long-Term Safety and Tolerability of THC/CBD Oromucosal Spray and Oromucosal THC Spray in Patients With Terminal Cancer-Related Pain Refractory to Strong Opioid Analgesics
https://insights.ovid.com/crossref?an=00008877-201109000-00028 - CB1 and CB2 receptor agonists promote analgesia through synergy in a murine model of tumor pain
https://www.jneurosci.org/content/32/20/7091-Cannabinoid Type-1 Receptor Reduces Pain and Neurotoxicity Produced by Chemotherapy
https://www.jneurosci.org/content/28/44/11141-A Decrease in Anandamide Signaling Contributes to the Maintenance of Cutaneous Mechanical Hyperalgesia in a Model of Bone Cancer Pain
https://www.nature.com/articles/nri1602- Cannabinoid-based drugs as anti-inflammatory therapeutics
https://insights.ovid.com/crossref?an=00006396-201510000-00019-Role of the endocannabinoid system in the emotional manifestations of osteoarthritis pain
https://www.nature.com/articles/npp2014198- Therapeutic Potential of Inhibitors of Endocannabinoid Degradation for the Treatment of Stress-Related Hyperalgesia in an Animal Model of Chronic Pain
https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0955395917300130?via%3Dihub - Medical cannabis access, use, and substitution for prescription opioids and other substances: A survey of authorized medical cannabis patients
https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fphar.2016.00257/ful l- Dual-Acting Compounds Targeting Endocannabinoid and Endovanilloid Systems—A Novel Treatment Option for Chronic Pain Management
https://insights.ovid.com/crossref?an=00000539-201711000-00032 - Selective Cannabinoids for Chronic Neuropathic Pain: A Systematic Review and Meta-analysis
http://pharmrev.aspetjournals.org/content/64/3/722-Human Experimental Pain Models for Assessing the Therapeutic Efficacy of Analgesic Drugs
https://www.forskningsdatabasen.dk/en/catalog/2256899529- A proof-of-concept (POC) study including experimental pain models (EPMs) to assess the effects of a CB2 agonist (LY2828360) in the treatment of patients with osteoarthritic (OA) knee pain
https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0269881117699616 - Substitution of medical cannabis for pharmaceutical agents for pain, anxiety, and sleep
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3371734 -Cannabinoids suppress inflammatory and neuropathic pain by targeting α3 glycine receptors

Στις αρχές της δεκαετίας του 1970, ο Κιθ ΜακΚόρμικ  κέρδισε το Εθνικό Πρωτάθλημα μοντέρνου πένταθλου, έναν αθλητικό διαγωνισμό που αποτελείται από πέντε αθλήματα: σκοποβολή, ξιφασκία, κολύμβηση, ιππασία, ανώμαλος δρόμος.

Το αρχαίο Ολυμπιακό πένταθλο - τρέξιμο, άλμα εις μήκος, ακοντισμός, δισκοβολία και πάλη – θεωρείται το πιο δύσκολο από όλα, αλλά και το σύγχρονο ισοδύναμό του είναι εξίσου εξαντλητικό.

Ο Κιθ ήταν ένας ισχυρός αθλητής που έκανε προπονήσεις 12 με 15 ώρες την ημέρα για χρόνια. Το 1976, ήταν αναπληρωματικό μέλος της ομάδας των ΗΠΑ στο πένταθλο για τους θερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες στο Μόντρεαλ του Καναδά. Επίσης, αγωνίστηκε και κατέλαβε τη δεύτερη και τέταρτη θέση με πολλές ομάδες του Παγκόσμιου Πρωταθλήματος.

Το πάθος του για τη φυσική κατάσταση επεκτάθηκε στην καριέρα του και το 1982 αποφοίτησε από το Εθνικό Κολέγιο Χειροπρακτικής και έγινε χειροπράκτης με κύρια ενασχόληση τους αθλητές. Συνέχισε επίσης να προπονείται τακτικά και να αγωνίζεται σε αγώνες τρίαθλου.

Και τότε, το 1999, σε ηλικία 45 ετών, άρχισε να πονάει άσχημα το ισχίο του κατά τη διάρκεια μιας προπόνησης. "Δεν μπορούσα καν να τελειώσω την προπόνηση, κάτι το οποίο ήταν πολύ περίεργο", λέει. "Το άφησα έτσι χωρίς να ασχολούμαι για μερικές εβδομάδες, και επειδή δεν γινόταν καλύτερα, πήγα σε έναν φίλο μου που είναι ορθοπεδικός χειρουργός και έβγαλε ακτινογραφίες των ισχίων μου." Δεν του άρεσε αυτό που είδε, οπότε ζήτησε σάρωση πυκνότητας οστού. Προέκυψε τιμή Τ ίση με -4,3. Ο δείκτης Τ δείχνει πόσο διαφέρει η οστική πυκνότητα ενός ατόμου από την οστική πυκνότητα ενός υγιούς 20χρονου. Μια τιμή Τ ίση με 2,5 ή χαμηλότερη διαγιγνώσκεται ως οστεοπόρωση.

Ο ΜακΚόρμικ στη συνέχεια πήγε σε έναν ενδοκρινολόγο στην περιοχή του στο Μπέλτσερτάουν της Μασαχουσέτης, αλλά ο νέος γιατρός δεν ήξερε τίποτα περισσότερο για την οστεοπόρωση από τον ασθενή του.

"Τότε, πριν από 20 χρόνια, δεν ήξερα τίποτα", λέει ο ΜακΚόρμικ. "Με κάθισε στο γραφείο του, τράβηξε το βιβλίο από το ράφι και το άνοιξε στην οστεοπόρωση με αυτήν τη λίστα με 20 πράγματα που πρέπει να ελεγχθούν και ξεκίνησε στην κορυφή της λίστας. Ήμουν απλά έντρομος."

Ο ΜακΚόρμικ δεν ταιριάζει με καμία από τις γνωστές αιτίες της οστεοπόρωσης. Δεν κάπνιζε. Δεν έπινε. Έκανε άσκηση σε όλη του τη ζωή και δεν ήταν παχύσαρκος. Κληρονομικότητα οστεοπόρωσης δεν υπήρχε στην οικογένειά του. Όταν έφτασε στο τέλος της λίστας, ο γιατρός του είπε, "Λοιπόν, φαίνεται ότι έχετε κανονική οστεοπόρωση" και του έδωσε συνταγές για διφωσφονικά (μια κατηγορία φαρμάκων που αποτρέπει την απώλεια οστικής πυκνότητας ) και ένα θειαζιδικό διουρητικό για τη μείωση της απώλειας ασβεστίου στα ούρα του.

"Είπα, γιατρέ, δεν ήρθα εδώ για ιατρική συνταγή. Θέλω απλώς να μάθω γιατί έχω οστεοπόρωση. Είμαι 45 ετών και θέλετε να πάρω αυτά τα φάρμακα για τα επόμενα 45 χρόνια; Δεν το καταλαβαίνω αυτό."

Αποφασισμένος να μην πάρει φαρμακευτική αγωγή, να κατανοήσει την ασθένειά του και να θεραπευτεί με φυσικό τρόπο, ο Κιθ ξεκίνησε μια μακρά περίοδο μελέτης και τελικά συνεργάστηκε με τον Δρ Λόρενς Ράιζ, επικεφαλής του Τμήματος Ενδοκρινολογίας και Μεταβολισμού στο Κέντρο Υγείας του Πανεπιστημίου του Κονέκτικατ, ο οποίος έκανε πειραματική έρευνα για την ασθένεια.

Με τη βοήθεια του Δρ Ράιζ, ο Κιθ βελτίωσε τη διατροφή του, προσθέτοντας περισσότερα λαχανικά πλούσια σε ασβέστιο και άρχισε να παίρνει συμπληρώματα. Όμως η διαδικασία ανάκαμψης ήταν αργή - πολύ αργή. Με τιμή Τ -4.3, τα οστά του ήταν πολύ αδύναμα για τον τρόπο ζωής του και παρόλο που μείωσε ριζικά τις αθλητικές του δραστηριότητες, μέσα στα επόμενα πέντε χρόνια έσπασε ή ράγισε τουλάχιστον 15 οστά.

"Χωρίς να κάνω τίποτα, έσπαγα ένα πλευρό», λέει. «Ήμουν πραγματικά εύθραυστος και δεν ήξερα τι στο καλό έκανα. Ήταν τρομερό. Παγιδεύεσαι τόσο πολύ στον εαυτό σου και ανησυχείς και νομίζεις ότι είσαι αυτό το εύθραυστο τρομερό άτομο που δεν φρόντισε τον εαυτό του. Ποτέ δεν έπαιρνα φάρμακα στη ζωή μου. Ποτέ δεν έπινα αλκοόλ. Δεν έκανα ποτέ τίποτα κακό. Αλλά η οστεοπόρωση αφήνει αυτή την τεράστια ενοχή ότι δεν φρόντισες τον εαυτό σου. Ψυχολογικά, είναι τραυματικό."

Μετά το δέκατο πέμπτο σπασμένο οστό, συμβιβάστηκε και ξεκίνησε αγωγή με Forteo (τεριπαρατίδη), μια ενέσιμη ορμόνη που διεγείρει τη δραστηριότητα των κυττάρων οστικής ανάπτυξης (οστεοβλάστες και οστεοκλάστες) στη μήτρα των οστών. Σε δύο χρόνια, πήγε από T -4,3 σε Τ -3,3, οπότε σταμάτησαν τα κατάγματα και σταμάτησε το φάρμακο, ενισχύοντας τη δική του φυσική θεραπευτική προσέγγιση.

Είχε μάθει πολλά τα προηγούμενα χρόνια - ειδικά για τη σχέση μεταξύ της υγείας του εντέρου, του ανοσοποιητικού συστήματος και της οστεοπόρωσης. Ανακάλυψε ότι είχε δείκτες που υποδηλώνουν αλλεργία στη γλουτένη και σταμάτησε την κατανάλωση γλουτένης. Άρχισε να παίρνει άλφα-λιποϊκό οξύ επειδή η έρευνά του έδειξε ότι είναι ένα από τα πιο σημαντικά συμπληρώματα για την οστεοπόρωση, μαζί με Ν-ακετυλο κυστεΐνη (NAC), το ασβέστιο, το μαγνήσιο, ιχνοστοιχεία και βιταμίνες D και K και προβιοτικά στη διατροφή του.

Μέχρι το 2010, επέστρεψε σε αγώνες διεθνούς επιπέδου, που τον κατέταξαν έβδομο στην ηλικιακή του ομάδα στο Παγκόσμιο Πρωτάθλημα Τρίαθλου Ironman στη Χαβάη. Το 2011, κατέλαβε την ένατη θέση. Σήμερα εξακολουθεί να είναι ανταγωνιστικός αθλητής και παγκοσμίως γνωστός ειδικός που βοηθά ανθρώπους να ανακάμψουν από την οστεοπόρωση.

"Όταν δουλεύω με ασθενείς, στοχεύω να κερδίσω αυτό το παιχνίδι", λέει. "Δεν με νοιάζει πώς πρέπει να το κερδίσω εκτός από το να μην βλάψω το άτομο μέσα από τη διαδικασία. Δεν σκοπεύω να τους αφήνω υπό φαρμακευτική αγωγή για μεγάλο χρονικό διάστημα, και αν δεν χρειάζεται να πάρουν φάρμακα τότε δεν τα συμπεριλαμβάνω. Απλώς προσαρμόζουμε τη διατροφή, τη δίαιτα και την άσκηση, τέτοια πράγματα.

Οι άνθρωποι έρχονται σε μένα με τιμές T συνήθως κάτω από -4,5, και αυτό είναι κάτι επείγον. Πρέπει να απαλλάξουμε γρήγορα αυτούς τους ανθρώπους από το πρόβλημα. Εάν έχουν μόνο -2.8 ή -3.0, αυτό δεν είναι δύσκολη υπόθεση. Συνήθως μπορούμε να το χειριστούμε με μόνο διατροφή. Ωστόσο καθένας είναι μια διαφορετική περίπτωση."

Φτάνοντας στην αιτία
Η οστεοπόρωση δεν συμβαίνει απλώς ξαφνικά. Ο καθιστικός τρόπος ζωής, η παχυσαρκία, η υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ και μια διατροφή πολύ πλούσια σε πρωτεΐνη αναφέρονται συνήθως ως παράγοντες και το κάπνισμα αυξάνει τον κίνδυνο κατάγματος των οστών κατά 15 τοις εκατό.¹ Το χρόνιο ψυχολογικό στρες αυξάνει επίσης τον κίνδυνο για οστεοπόρωση.²

Πολλά φάρμακα μπορεί να αυξήσουν την απώλεια οστού και τον κίνδυνο κατάγματος. Κάποια από αυτά είναι τα αντιπηκτικά ηπαρίνη και βαρφαρίνη, τα διουρητικά, τα ανοσοκατασταλτικά κυκλοσπορίνη και κορτιζόνη, τα αντικαταθλιπτικά SSRI (εκλεκτικοί αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης), η μεδροξυπρογεστερόνη (χρησιμοποιείται για αντισύλληψη), τα φάρμακα για τον διαβήτη, η ορμόνη του θυρεοειδή, φάρμακα χημειοθεραπείας και φάρμακα όπως οι αναστολείς αντλίας πρωτονίων που μειώνουν την ποσότητα οξέος στο στομάχι.³

Ένα χαρακτηριστικό πολλών από αυτές τις κατηγορίες φαρμάκων είναι ότι παρεμβαίνουν, άμεσα ή έμμεσα, στον μεταβολισμό του φωσφόρου και του ασβεστίου στο σώμα.

Αλλά ο κοινός παρονομαστής στις περισσότερες, αν όχι όλες οι "αιτίες" της οστεοπόρωσης που αναφέρονται παραπάνω είναι το γεγονός ότι επηρεάζουν αρνητικά την υγεία του εντέρου και προκαλούν φλεγμονώδεις αντιδράσεις που επηρεάζουν δυσμενώς το ανοσοποιητικό σύστημα.

"Οτιδήποτε αυξάνει το ανοσοποιητικό σύστημα θα επηρεάσει τα οστά σας, επειδή οι οστεοκλάστες που διαλύον τα οστά είναι μια μορφή λευκών αιμοσφαιρίων", λέει ο ΜακΚόρμικ. "Άρα σχετίζονται στενά με το ανοσοποιητικό σας σύστημα."

Ο μυελός των οστών περιέχει δύο είδη βλαστικών κυττάρων, των «αρχικών» δηλαδή κυττάρων που αναπτύσσονται σε όλα τα κύτταρα του σώματος: αιμοποιητικά και μεσεγχυματικά. Τα μεσεγχυματικά γίνονται, μεταξύ άλλων, οστεοβλάστες, τα κύτταρα που χτίζουν οστά, ενώ οι οστεοκλάστες που διασπούν τα οστά είναι ένας από τους τύπους κυττάρων που προέρχονται από αιμοποιητικά κύτταρα.⁴

Κανονικά, οι οστεοβλάστες και οι οστεοκλάστες συνεργάζονται για να διαλύσουν τους παλαιότερους, πιο αδύναμους οστικούς ιστούς και να τους ξαναχτίσουν ισχυρότερους από πριν. Όμως, όπως εξηγεί ο ΜακΚόρμικ, εάν υπάρχει διαταραχή στον τρόπο με τον οποίο διαφοροποιούνται τα αιμοποιητικά και τα μεσεγχυματικά κύτταρα, μπορεί να δημιουργηθεί αυξημένη δραστηριότητα οστεοκλαστών και μειωμένη δραστηριότητα οστεοβλαστών.

Αυτό σημαίνει ότι, με την πάροδο του χρόνου, όλο και περισσότερα κύτταρα καταστρέφουν τα οστά και όλο και λιγότερα κύτταρα δημιουργούν, με αποτέλεσμα την απώλεια οστού.

"Οτιδήποτε προκαλεί το ανοσοποιητικό σας σύστημα, όπως τα προβλήματα του εντέρου, προκαλεί στα κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος να στείλουν αυτό που ονομάζεται προφλεγμονώδεις κυτοκίνες όπως οι ιντερλευκίνες και ο παράγοντας νέκρωσης όγκων και όλοι αυτοί οι διαφορετικοί χημικοί αγγελιοφόροι αυξάνουν το σύστημα ανοσολογικής απόκρισης", λέει ο ΜακΚόρμικ. "Οι οστεοκλάστες ανταποκρίνονται σε αυτήν την φλεγμονώδη απόκριση στο έντερο και εντείνουν τη δράση τους."

Επειδή είναι ουσιαστικά εξειδικευμένα λευκά αιμοσφαίρια, οι οστεοκλάστες είναι εξαιρετικά ευαίσθητοι στις φλεγμονώδεις κυτοκίνες. Η χρόνια φλεγμονή σε οποιαδήποτε περιοχή του σώματος μπορεί να τους υποκινήσει να επιταχύνουν την αποδόμηση των οστών.¹

Η οστεοπόρωση σχετίζεται επίσης πολύ με το κολλαγόνο. "Τα οστά σας αποτελούνται από μέταλλα, οστεοβλάστες, οστεοκλάστες και κολλαγόνο, το οποίο αποτελείται από πολλούς τύπους πρωτεϊνών, οι οποίοι με τη σειρά τους αποτελούνται από διάφορα αμινοξέα", λέει ο Δρ Γιουτζίν Ζαμπιέρον, φυσικοπαθητικός και ειδικός στην οστεοπόρωση από του Γούντμπερι του Κονέκτικατ.

"Τα αμινοξέα είναι το μικρότερα μέρη της πρωτεΐνης και χωρίς το σωστό υδροχλωρικό οξύ στο στομάχι δεν μπορείτε να αφομοιώσετε αμινοξέα όπως η γλυκίνη, η λυσίνη, η θειαμίνη, η γλουταμίνη και η προλίνη. Και όλα αυτά είναι πολύ σημαντικά αμινοξέα που δημιουργούν κολλαγόνο.

"Αν δεν έχετε τις πρώτες ύλες για το σώμα ώστε να δημιουργήσει αρχικά κολλαγόνο, τότε δεν θα μπορείτε ποτέ να το ξαναφτιάχνετε. Έτσι η οστεοπόρωση θεωρείται μια ασθένεια του κολλαγόνου."

Ο Ζαμπιέρον έχει βοηθήσει με επιτυχία πολλούς ασθενείς με σοβαρή οστεοπόρωση χωρίς φαρμακευτική αγωγή και λέει ότι εξαρτάται πραγματικά από το πόσο αφοσιωμένο είναι ένα άτομο στο να βρει την υποκείμενη αιτία, αναζητώντας τα πράγματα που οι συμβατικοί γιατροί δεν λαμβάνουν υπόψη, και στη συνέχεια, μένοντας συνεπείς σε ένα πρόγραμμα θεραπείας.

"Μπορεί να χρειαστεί λίγος χρόνος και ερευνητική δουλειά, αλλά πρέπει να το κάνετε με τη δέουσα επιμέλεια", λέει. "Είχα μία ασθενή που είχε οστεοπόρωση για χρόνια. Δοκίμασε μεταλλικά στοιχεία και άλλαξε εντελώς τη διατροφή της, και δεν είχε καμία επίδραση. Τελικά ήρθε σε μένα και έκανα μια ανάλυση κοπράνων αναζητώντας δείκτες δυσαπορρόφησης.

"Κοίταξα τις τροφές που έτρωγε, και σίγουρα, ήταν πολύ ευαίσθητη στη γλουτένη σίτου που της δημιούργησε σχεδόν μια υποκλινική κοιλιοκάκη. Έτσι, ανεξάρτητα από το πόσα μέταλλα θα έπαιρνε, δεν μπορούσε να τα απορροφήσει. Διέκοψε αυτές τις φλεγμονώδεις τροφές, τα επίπεδα αμινοξέων της αυξήθηκαν και τώρα επιτέλους σημειώνουμε πρόοδο."

Η επιστήμη μόλις τώρα αρχίζει να προχωρά στις λεπτές και συστημικές αιτίες της οστεοπόρωσης. Μετά από 20 χρόνια εργασίας και μελέτης, μέχρι σήμερα ο ΜακΚόρμικ δεν είναι σίγουρος τι προκάλεσε την οστεοπόρωση σε αυτόν.

"Νομίζω ότι συνήθως είναι ένας συνδυασμός πραγμάτων", λέει. "Για μένα, η γλουτένη ήταν ένα σημαντικός λόγος. Αλλά νομίζω ότι ένα μεγάλο μέρος ήταν ότι καταπονήθηκα από τις σκληρές προπονήσεις όταν ήμουν στους Ολυμπιακούς Αγώνες του76. Έχω πάει σε επτά ομάδες παγκόσμιου πρωταθλήματος. Έχω πάρει μέρος σε πέντε Ironmans. Έκανα ποδήλατο πέντε ωρών και δεν θα έπαιρνα καθόλου τροφή μαζί μου.

"Νομίζω ότι όλα αυτά συνδυάστηκαν. Νόμιζα ότι ήμουν άφθαρτος. Αλλά η πραγματικότητα είναι ότι είμαι λίγο ευάλωτος. Όλοι είμαστε."

Τεστ οστεοπόρωσης
Η μέτρηση οστικής πυκνότητας είναι το μόνο τεστ που χρησιμοποιείται για τη διάγνωση της οστεοπόρωσης επειδή σας λέει εάν έχετε φυσιολογική οστική πυκνότητα, χαμηλή οστική πυκνότητα (οστεοπενία) ή οστεοπόρωση.

Ωστόσο, όπως προειδοποιεί ο Δρ Γιουτζίν Ζαμπιέρον, "Μια σάρωση οστών δείχνει ότι υπάρχει οστεοπόρωση, αλλά δεν δείχνει την αιτία. Πρέπει πραγματικά να κάνετε εργαστηριακή ανάλυση που θα καθορίσει τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να προχωρήσει ο επαγγελματίας υγείας την συγκεκριμένη κατάσταση."

Ο Δρ Κι ΜακΚόρμακ συμφωνεί. Λέει ότι δύο από τους πιο σημαντικούς ελέγχους που πρέπει να γίνουν είναι αυτοί για δείκτες επαναρρόφησης οστών και σχηματισμού οστών. Οι δείκτες επαναρρόφησης οστών περιλαμβάνουν την ανθεκτική σε τρυγικό οξύ φωσφατάση (TRAP) και προϊόντα διάσπασης κολλαγόνου (όπως συνδέσεις πυριδινίου, γαλακτοζυλ-υδροξυλυσίνη και τελοπεπτίδια CTx και NTx.)

Εάν αυτοί οι δείκτες είναι υψηλοί, αυτό δείχνει ότι οι οστεοκλάστες αυξάνονται και εάν οι οστεοκλάστες πολλαπλασιάζονται, αυτός είναι ένας ισχυρός δείκτης ότι μπορεί να εμπλέκεται κάποιο είδος φλεγμονής.

Ένα τεστ για το P1nP (ολικό προκολαγόνο τύπου 1 Ν-τερματικό προπεπτίδιο) είναι ο προτιμώμενος δείκτης για το σχηματισμό οστού και μια ένδειξη για το πόση δραστηριότητα οστεοβλαστών υπάρχει. Χαμηλή τιμή, σημαίνει ότι το σώμα δεν φτιάχνει οστά.

Ένα 24ωρο τεστ ασβεστίου ούρων ελέγχει την απώλεια ασβεστίου από τον ορό του αίματος. Εάν αυτό είναι υψηλό, αυτό δείχνει ότι ενδέχεται να έχετε πρόβλημα παραθυρεοειδούς. Υπάρχει ένα τεστ PTH για να δείτε εάν οι παραθυρεοειδικές ορμόνες είναι αυξημένες.

Ο πρωτοπαθής υπερπαραθυρεοειδισμός (PHPT) θεωρείται αιτία δευτερογενούς οστεοπόρωσης επειδή η πάθηση αυτή προάγει τη δραστηριότητα των οστεοκλαστών και την επαναρρόφηση των οστών.⁵

Ένα τεστ αίματος για κυτοκίνες μετρά κυτοκίνες- μικρές πρωτεΐνες που χρησιμοποιούν τα ανοσοκύτταρα για επικοινωνία - συμπεριλαμβανομένων της ιντερλευκίνης (IL) -1 βήτα, IL-6, IL-8 και του παράγοντα νέκρωσης όγκου άλφα, που εμπλέκονται στη φλεγμονή και μπορούν να προκαλέσουν βλάβη όταν αυξάνονται.

Ο Δρ Ζαμπιέρον συνιστά τεστ για το αμινοξύ ομοκυστεΐνη, επειδή η υψηλή συγκέντρωση ομοκυστεΐνης μπορεί να αποδυναμώσει το οστό παρεμβαίνοντας στις δομές κολλαγόνου, αυξάνοντας έτσι τον κίνδυνο οστεοπορωτικού κατάγματος.⁶

Εάν χρησιμοποιείτε φαρμακευτική αγωγή
Όπως επισημαίνει ο Δρ Ζαμπιέρον, οι ασθενείς που λαμβάνουν συγκεκριμένα φαρμακευτικά σκευάσματα μακροπρόθεσμα είναι πιθανώς υποψήφιοι για οστεοπόρωση.

Εάν χρησιμοποιείτε για προβλήματα του στομάχου αναστολείς αντλίας πρωτονίων ή H2 αποκλειστές, αυτά τα φάρμακα θα εμποδίσουν την ικανότητά σας να απορροφάτε αμινοξέα και δημιουργείται μια γενική δυσαπορρόφηση θρεπτικών ουσιών ζωτικής σημασίας για την οικοδόμηση και διατήρηση των οστών.

Εάν παίρνετε τέτοια φάρμακα, προτείνει να κάνετε τεστ για να εξετάσετε τα επίπεδα ασβεστίου, μαγγανίου, μαγνησίου, στροντίου, βορίου, ψευδαργύρου και άλλων θρεπτικών συστατικών στον οργανισμό.

Ο Δρ Ζαμπιέρον συνιστά επίσης τον έλεγχο για ανεπάρκειες βιταμίνης D και βιταμίνης Κ, ειδικά για άτομα που λαμβάνουν αντιπηκτικά φάρμακα.

Το πρόβλημα με το DXA
Το χρυσό πρότυπο για τον έλεγχο των οστών είναι η «διπλής ενέργειας απορροφησιομετρία ακτίνων Χ» ή αλλιώς DXA (dual energy x-ray absorptiometry) μία τεχνική ακτίνων Χ. Γίνεται ένεση με ένα ραδιενεργό υγρό εκ των προτέρων, στη συνέχεια ζητείται να ξαπλώσετε σε οριζόντια επιφάνεια, ενώ γίνεται σάρωση για μισή ώρα έως μια ώρα, ή ακόμη περισσότερο εάν απαιτείται πλήρης τρισδιάστατη προβολή. Οι μετρήσεις λαμβάνονται συνήθως από τη σπονδυλική στήλη, το ισχίο, τη φτέρνα και το αντιβράχιο.

Όμως, η ακρίβεια αυτού του τύπου σάρωσης μπορεί εύκολα να αποσυντονιστεί. ‘Μια βόλτα γύρω από το δωμάτιο προκαλεί αλλαγές στη μέτρηση μέχρι και 6 τοις εκατό (στο ισχίο), το οποίο αντιστοιχεί σε έξι έτη απώλειας οστών, σύμφωνα με τα συνήθη ποσοστά’, αναφέρει η Σούζαν Οτ, καθηγήτρια ιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον στο Σιάτλ.¹

Η κακή ποιότητα του μηχανήματος ελέγχου και το υψηλό ποσοστό σφάλματος του χειριστή μπορούν επίσης να επηρεάσουν τα αποτελέσματα. Η τεχνική αυτή μετρά πολλές διαφορετικές περιοχές ταυτόχρονα, αλλά αυξάνει επίσης τον κίνδυνο ψευδών θετικών αποτελεσμάτων.

‘Προφανώς μπορούν να ληφθούν μεγάλες αλλαγές ως ένδειξη βελτίωσης ή δραματικής απώλειας οστικής μάζας, αλλά μπορεί απλώς να οφείλονται στην μειωμένη ακρίβεια των μετρήσεων και την κακή τεχνική’, έγραψε ο Ντέιβιντ Ρέιντ, ρευματολόγος στο Νοσοκομείο του Αμπερντίν, στη Σκοτία, μαζί με τους συνεργάτες του.²

Οι μελέτες δείχνουν ότι τα τεστ DXA δεν είναι απαραίτητα πολύ ακριβή. Σε μια μελέτη, οι σαρώσεις απέτυχαν να ανιχνεύσουν οστεονέκρωση στο ένα έκτο των επιβεβαιωμένων περιπτώσεων.³

Τα προβλήματα βάρους (είτε λιποβαρή είτε υπέρβαρα άτομα), η ηλικία (άνω των 60) και ακόμη και η αρθρίτιδα μπορεί να επηρεάσουν πολύ τα αποτελέσματα. Στην πραγματικότητα, ολόκληρη η προσπάθεια μέτρησης οστικής μάζας μπορεί να είναι άχρηστη, καθώς η οστική μάζα δεν έχει απαραίτητα τίποτα να κάνει με την αντοχή των οστών. Το φθόριο, για παράδειγμα, προκαλεί μεγάλη αύξηση της οστικής μάζας, αλλά μειώνει τη δύναμή της. Αυτός είναι ο λόγος που ηλικιωμένοι πληθυσμοί σε κοινότητες που ακολουθούν φθορίωση δείχνουν αυξημένη οστεοπόρωση.

Επίσης, κάποια φάρμακα μπορούν να αυξήσουν την οστική μάζα κατά 5 τοις εκατό, αλλά επειδή η δομή των οστών έχει καταστραφεί, τα φάρμακα δεν τα κάνουν πιο δυνατά.

Η έρευνα δείχνει ότι μόνο το 50 τοις εκατό των ανθρώπων που θεωρείται ότι βρίσκονται σε κίνδυνο κατάγματος εξαιτίας της μειωμένης οστικής του πυκνότητας, τελικά θα υποστούν ένα τέτοιο κάταγμα.⁴

Βιβλιογραφικές αναφορές

1. 1. BMJ, 1994; 308: 931-2
2. 2. BMJ, 1994; 308: 1567
3. 3. Παρουσίαση στην 66^οετήσια συνάντηση της Αμερικανικής Ακαδημίας Ορθοπεδικών Χειρουργών, 1999, Καλιφόρνια
4. 4. BMJ, 1996; 312: 296-7

 

Ο μύθος του γάλακτος
Το ασβέστιο έχει πολλές λειτουργίες στο σώμα, όπως στην ανάπτυξη και συντήρηση των οστών, στη ρύθμιση της αρτηριακής πίεσης, στην πήξη του αίματος και την επούλωση πληγών. Ωστόσο, παρά τη συνεχιζόμενη επιμονή της βιομηχανίας γάλακτος ότι το ασβέστιο από γαλακτοκομικά προϊόντα χτίζει ισχυρά οστά, η έλλειψη ασβεστίου δεν θεωρείται πλέον ο ένοχος πίσω από την οστεοπόρωση.

Μελέτες τώρα δείχνουν ότι η διατροφική πρόσληψη ασβεστίου δεν σχετίζεται με κίνδυνο κατάγματος. Και δεν υπάρχουν κλινικά στοιχεία που να δείχνουν ότι η αύξηση του ασβεστίου από τις πηγές τροφίμων αποτρέπει τα κατάγματα.⁷

Στην πραγματικότητα, μελέτες δείχνουν ότι οι γυναίκες που πίνουν μεγάλες ποσότητες γάλακτος έχουν υψηλότερη συχνότητα καταγμάτων οστού από εκείνες που δεν το κάνουν. ⁸ Και τα κατάγματα του ισχίου είναι πιο συχνά σε άτομα που καταναλώνουν περισσότερα γαλακτοκομικά προϊόντα και λαμβάνουν μεγάλες ποσότητες ασβεστίου.⁹

Τι πρέπει να κάνετε
"Η οστεοπόρωση είναι κάτι παραπάνω από έλλειψη ασβεστίου", λέει ο φυσικοπαθητικός Γιουτζίν Ζαμπιέρον. "Και δεν πρόκειται για αυτά που τρώτε, αλλά για αυτά που απορροφάτε. Όσον αφορά τη διατροφή, μπορείτε να βρείτε πολύ κακή οστεοπόρωση σε χορτοφάγους και πραγματικά κακή οστεοπόρωση σεκρεατοφάγους. Δεν υπάρχει πραγματικά μία βέλτιστη διατροφή. Εξαρτάται από το άτομο."

Ωστόσο, εδώ παρατίθενται μερικές προτάσεις για την πρόληψη της οστεοπόρωσης εξαρχής.

Συμπληρώματα διατροφής
Ασβέστιο (προτεινόμενη μορφή: Calcium malate chelate). Συνιστώμενη ημερήσια δόση: 500-700 mg/μέρα.

Μαγνήσιο (προτεινόμενη μορφή: Magnesium malate chelate). Συνιστώμενη ημερήσια δόση: 300-400mg/μέρα.

Συμπύκνωμα μικροκρυσταλλικού υδροξυαπατίτη. Συνιστώμενη ημερήσια δόση: 500mg/μέρα.

Βιταμίνη K. (σε μορφή MK4). Συνιστώμενη ημερήσια δόση: 50-90 micrograms/μέρα.

Βιταμίνη D. Κάντε εξέταση για να δείτε πόση ποσότητα χρειάζεστε. "Κάποιοι ασθενείς μου παίρνουν 7.000 mg τη μέρα, και κάποιοι παίρνουν 1,000," λέει ο ΜακΚόρμικ. "Κάνετε τον έλεγχο τον Μάρτιο ή τον Απρίλιο γιατί τότε είναι το τέλος του χειμώνα. Αν είστε στο 50 [ng/mL] τότε πάρτε 1,000mg τη μέρα. Αν είστε στο 20 [ng/mL], τότε ανεβάστε τη δοσολογία στα 5,000 mg τη μέρα."

Βότανα
Rehmannia: Πρόκειται για ένα βότανο που χρησιμοποιείται στην κινεζική ιατρική και βοηθά τους οστεοβλάστες να δημιουργήσουν νέα οστά ενώ μειώνει το ρυθμό που οι οστεοκλάστες καταστρέφουν τα οστά. Το Rehmannia μπορεί να μειώσει τη γλυκόζη στο αίμα. Μην το πάρετε εάν λαμβάνετε φάρμακα για διαβήτη.

Προτεινόμενη ημερήσια δόση: ως βάμμα, χρησιμοποιήστε 4-12mL/μέρα. αποξηραμένο βότανο, 10-30g/μέρα

Black cohosh (Σιμισιφούγκα): Το βότανο αυτό είναι ένας εκλεκτικός διαμορφωτής υποδοχέα οιστρογόνων που έχει αποδειχθεί ότι έχει καλές επιδράσεις στα οστά. Μπορεί όμως να μην είναι ασφαλές για γυναίκες που είναι έγκυες, είχαν καρκίνο του μαστού ή που έχουν ενδομητρίωση. Μην πάρετε εάν διατρέχετε κίνδυνο επιληπτικών κρίσεων, εγκεφαλικού επεισοδίου, θρόμβων στο αίμα ή έχετε ηπατική νόσο ή αν χρησιμοποιείτε αντισυληπτικά χάπια, θεραπεία ορμονικής υποκατάστασης, φάρμακα αρτηριακής πίεσης ή ηρεμιστικά.

Προτεινόμενη ημερήσια δόση: 20-40 mg δισκία εκχυλίσματος δύο φορές/μέρα. Δεν συνιστάται η λήψη του για χρονικό διάστημα πάνω από έξι μήνες.

Drynaria fortunei (Gu-Sui-Bu): Πρόκειται για ένα κινέζικο φυτικό φάρμακο, ωφέλιμο για τραύμα στα οστά και πιθανώς οστεοπόρωση.

Προτεινόμενη ημερήσια δόση: 1mL/μέρα.

Άσκηση
Περπατήστε, παίξτε τένις ή τρέξτε. Σκούντημα. Εάν παίζετε γκολφ, περπατήστε αντί να χρησιμοποιήσετε αμαξίδιο και μεταφέρετε τη δική σας τσάντα. Πάρτε τις σκάλες αντί για τον ανελκυστήρα. Η προπόνηση δύναμης και η άσκηση με αντιστάσεις είναι γνωστό ότι είναι εξαιρετικά ευεργετική για τη διατήρηση της οστικής και μυϊκής μάζας. Εάν δεν μπορείτε να κινηθείτε, χρησιμοποιήστε μια μηχανή δόνησης ολόκληρου του σώματος όπως αυτή που ανέπτυξε η NASA για να διατηρήσει την οστική μάζα στους αστροναύτες.

---

Πηγές

Dr Keith McCormick, DC: www.mccormickdc.com
Dr Eugene Zampieron, ND: www.drznaturally.com

Βιβλιογραφικές αναφορές

1 Clin Cases Miner Bone Metab, 2015; 12: 111-5
2 J UOEH, 2015; 37: 245-53
3 Mayo Clin Proc, 2011; 86: 338-43; Osteoporos Int, 2017; 28: 2741-6
4 Exp Hematol, 1997; 25: 19-25
5 Aging (Milano), 1998; 10: 225-31
6 N Engl J Med, 2004; 350: 2042-9
7 BMJ, 2015; 351: h4580
8 Am J Public Health, 1997; 87: 992-7
9 J Nutr, 1986; 116: 2316-9