Λεκτίνες: Τοξίνες που παράγουν τα φυτά για να μην τα φάνε άλλοι οργανισμοί
Πιθανότατα δεν έχετε ακούσει ποτέ για τις λεκτίνες, αλλά σίγουρα είστε εξοικειωμένοι με τη γλουτένη, η οποία είναι μόνο μία λεκτίνη ανάμεσα σε χιλιάδες λεκτίνες. Οι λεκτίνες βρίσκονται σε σχεδόν όλα τα φυτά, καθώς και σε μερικά άλλα τρόφιμα.
Πολύ πριν οι άνθρωποι περπατήσουν στη γη, τα φυτά προστάτευαν τον εαυτό τους και τους απογόνους τους από τα πεινασμένα έντομα παράγοντας τοξίνες, συμπεριλαμβανομένων των λεκτινών, στους σπόρους και σε άλλα μέρη των φυτών.
Αποδεικνύεται ότι οι ίδιες φυτικές τοξίνες που μπορούν να σκοτώσουν ή να ακινητοποιήσουν ένα έντομο μπορούν επίσης να καταστρέψουν σιωπηλά την υγεία σας και να επηρεάσουν ύπουλα το βάρος σας.

Πώς έγινε γνωστή η θεωρία ότι η κατανάλωση τροφών πλούσιων σε λεκτίνες εγκυμονεί κινδύνους για την υγεία;
Ο κύριος λόγος είναι λόγω ενός βιβλίου που έχει γίνει best-seller, το The Plant Paradox, γραμμένο από τον Δρα Steven Gundry. Το βιβλίο, που κυκλοφόρησε το 2017, υποστηρίζει μια δίαιτα χωρίς λεκτίνες.
Ο συγγραφέας ισχυρίζεται ότι οι λεκτίνες επηρεάζουν δυσμενώς τη χλωρίδα του εντέρου σας  – τα βακτήρια που ζουν στο πεπτικό σας σύστημα – γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σε μια ολόκληρη σειρά από ανεπιθύμητες ενέργειες. Ισχυρίζεται ότι πολλοί άνθρωποι υποφέρουν από δυσανεξία ή ευαισθησία στις λεκτίνες, συμπτώματα της οποίας μπορεί να περιλαμβάνουν αέρια, φούσκωμα, ναυτία, διάρροια, κόπωση, πόνους στις αρθρώσεις, ακόμη και αλλεργικές αντιδράσεις μετά την κατανάλωση τους.
Το Plant Paradox φτάνει στο σημείο να λέει ότι οι λεκτίνες είναι ο μεγαλύτερος διατροφικός κίνδυνος για την υγεία μας και μπορεί ακόμη και να μας σκοτώνουν. Υποστηρίζει ότι οι λεκτίνες μπορούν να πυροδοτούν ακόμα και αυτοάνοσα νοσήματα. Ο Gundry προειδοποιεί να μην τρώμε δημητριακά, όσπρια, ξηρούς καρπούς και ορισμένα φρούτα και λαχανικά, προτρέποντάς μας να αφαιρέσουμε τις λεκτίνες από τη διατροφή μας.
Ποια είναι τα οφέλη που υποτίθεται ότι προέρχονται από την κατανάλωση μιας δίαιτας χωρίς λεκτίνες; Οι κύριοι ισχυρισμοί περιλαμβάνουν βελτιωμένη πέψη, περισσότερη ενέργεια, λιγότερα αέρια και φούσκωμα μετά το φαγητό, καλύτερη διάθεση και εγκεφαλική δύναμη, ακόμη και βελτιωμένο έλεγχο του βάρους.
Στο άρθρο αυτό παρουσιάζουμε μελέτες που συνηγορούν υπέρ των απόψεων του Steven Gundry.

Οι λεκτίνες μπορούν να προκαλέσουν αυτοάνοσα νοσήματα
Οι λεκτίνες είναι πρωτεΐνες που δεσμεύουν τους υδατάνθρακες που υπάρχουν σε όλη τη φύση και δρουν ως συγκολλητίνες. [Η συγκολλητίνη είναι μια ουσία που αναγκάζει τα σωματίδια να πήξουν και να σχηματίσουν μια παχύρρευστη μάζα.] Περίπου το 30% της τροφής μας περιέχει λεκτίνες, μερικές από τις οποίες μπορεί να είναι αρκετά ανθεκτικές στην πέψη για να εισέλθουν στην κυκλοφορία (1). Λόγω των δεσμευτικών τους ιδιοτήτων, οι λεκτίνες μπορούν να προκαλέσουν ανεπάρκεια θρεπτικών συστατικών, να διαταράξουν την πέψη και να προκαλέσουν σοβαρή εντερική βλάβη όταν καταναλώνονται σε υπερβολική ποσότητα από άτομο με δυσλειτουργικά ένζυμα. Αυτές οι επιδράσεις ακολουθούνται από διαταραχή της ακεραιότητας του εντερικού φραγμού, που είναι η πύλη για διάφορες αυτοανοσίες (2-5). Μετά από επαναλαμβανόμενη κατανάλωση, πολλά τρόφιμα όχι μόνο αλληλεπιδρούν με την ευαίσθητη επένδυση του λεπτού εντέρου και οδηγούν σε διαρροή του εντέρου, αλλά μπορούν να διαπεράσουν τους φραγμούς και να εισέλθουν στην κυκλοφορία του αίματος μέσω των περιφερειακών λεμφαδένων (6-7). Μόλις εισέλθουν στο αίμα, λόγω της αλληλεπίδρασης με τις γλυκοπρωτεΐνες της κυτταρικής επιφάνειας, οι άπεπτες λεκτίνες μπορούν να συνδεθούν με διάφορα κύτταρα ιστών και αντιγόνα, όπως ιστό κολλαγόνου, ιστό θυρεοειδούς, ιστό παγκρέατος και νευρικό ιστό επινεφριδίων. Αυτή η δέσμευση μπορεί να προκαλέσει μια ανοσολογική επίθεση κατά των λεκτινών και του ιστού στον οποίο είναι συνδεδεμένες οι λεκτίνες (8-10). Η ανοσολογική επίθεση κατά των λεκτινών που συνδέονται με διάφορα αντιγόνα ιστών οδηγεί πρώτα σε αυτοάνοση αντιδραστικότητα, ακολουθούμενη από αυτοάνοση νόσο.
Στις περιπτώσεις αυτοανοσίας κυττάρων νησιδίων του παγκρέατος ή αυτοανοσίας του θυρεοειδούς, οι λεκτίνες διεγείρουν τα ανθρώπινα λευκοκυτταρικά αντιγόνα τάξης II (HLA) αυτών των κυττάρων, τα οποία κανονικά δεν τα εμφανίζουν. Τα κύτταρα των νησιδίων φέρουν έναν πολύ συγκεκριμένο προσδιοριστικό δισακχαρίτη που ονομάζεται Ν-ακετυλλακτοζαμίνη, με την οποία αγαπούν να συνδέονται οι λεκτίνες του σίτου, των φιστικιών, της σόγιας, της πατάτας και της ντομάτας. Αυτή η δέσμευση μπορεί να οδηγήσει σε κύτταρα νησιδίων που εκφράζουν τα HLA τάξης ΙΙ και ξένα αντιγόνα μαζί, δημιουργώντας μια κατάσταση στην οποία ένα άτομο είναι εύκολος στόχος για αυτοάνοση επίθεση. Επομένως, η δέσμευση κυτταροτοξικών αντισωμάτων στα κύτταρα των νησιδίων μαζί με λεκτίνες έχει ως αποτέλεσμα την καταστροφή των κυττάρων των β-νησιδίων (11). Ο μηχανισμός μπορεί να εξηγήσει γιατί το σιτάρι και η σόγια, εκτός από το γάλα, είναι γνωστό ότι είναι διαβητογόνα (12).
Μια άλλη ύποπτη ασθένεια λεκτινών είναι η ρευματοειδής αρθρίτιδα. Το φυσιολογικό μόριο IgG διαθέτει μια πλευρική αλυσίδα υδατανθράκων που τελειώνει με γαλακτόζη. Στη ρευματοειδή αρθρίτιδα, μεγάλο μέρος της γαλακτόζης λείπει, έτσι αντίθετα εκτίθεται το σάκχαρο Ν-ακετυλογλυκοζαμίνη. Για το λόγο αυτό, η συγκολλητίνη φύτρου σιταριού (WGA), η οποία είναι ειδική για τη Ν-ακετυλογλυκοζαμίνη, είναι ένας από τους πυροδοτητές της ρευματοειδούς αρθρίτιδας (13). Αυτό το γεγονός υποδηλώνει ότι η συμπλήρωση με ολιγομερή Ν-ακετυλογλυκοζαμίνης, όπως η χιτοτετραόζη που προέρχεται από τη χιτίνη που σχηματίζει τα κελύφη των καρκινοειδών, μπορεί να είναι μια αποτελεσματική θεραπεία για τη σχετιζόμενη με τη διατροφή ρευματοειδή αρθρίτιδα. Είναι ενδιαφέρον ότι το εμπόριο υγιεινών τροφών έχει ήδη αξιοποιήσει τη Ν-ακετυλογλυκοζαμίνη ως αντιαρθριτικό συμπλήρωμα (14). Έχει προταθεί ότι η εξάλειψη των διατροφικών στοιχείων, ιδιαίτερα οι λεκτίνες και άλλες διασταυρούμενες τροφές που επηρεάζουν δυσμενώς τη δομή και λειτουργία τόσο των εντεροκυττάρων όσο και των λεμφοκυττάρων μπορούν να μειώσουν το περιφερειακό αντιγονικό ερέθισμα και, ως εκ τούτου, να οδηγήσουν σε μείωση των συμπτωμάτων της νόσου σε ορισμένους ασθενείς με ρευματοειδή αρθρίτιδα (15).

Οι λεκτίνες προκαλούν φλεγμονώδεις παθήσεις
Ερευνητές ανέφεραν σε μελέτη που δημοσιεύθηκε το 2017 ότι «οι διατροφικές λεκτίνες φυτικής προέλευσης έχουν αναφερθεί ότι εμπλέκονται στην παθογένεση αρκετών φλεγμονωδών ασθενειών, συμπεριλαμβανομένων της φλεγμονώδους νόσου του εντέρου, του διαβήτη, της ρευματοειδούς αρθρίτιδας και της κοιλιοκάκης, αλλά λίγα είναι γνωστά για τους μοριακούς μηχανισμούς που είναι υποκείμενοι στη φλεγμονή που προκαλείται από λεκτίνες» και υποστήριξαν ότι οι λεκτίνες προάγουν τις φλεγμονώδεις παθήσεις ενεργοποιώντας το φλεγμονόσωμα NLRP3 (16).

Οι λεκτίνες μπορούν να προκαλέσουν «τροφική δηλητηρίαση»
Το 1988 ένα νοσοκομείο ξεκίνησε μια «ημέρα υγιεινής διατροφής» στην καντίνα του προσωπικού του το μεσημέρι. Ένα πιάτο περιείχε κόκκινα φασόλια και σερβιρίστηκαν 31 μερίδες. Στις 15:00 ένας από τους πελάτες, ένας γραμματέας χειρουργών, έκανε εμετό στο θέατρο. Τις επόμενες τέσσερις ώρες, 10 ακόμη πελάτες υπέστησαν έντονους εμετούς, ορισμένοι με διάρροια. Όλοι είχαν αναρρώσει την επόμενη μέρα. Κανένα παθογόνο δεν απομονώθηκε από το φαγητό, αλλά τα φασόλια περιείχαν ασυνήθιστα υψηλή συγκέντρωση της λεκτίνης φυτοαιμοσυγκολλητίνη (17).
Οι λεκτίνες είναι πρωτεΐνες που δεσμεύουν τους υδατάνθρακες που υπάρχουν στα περισσότερα φυτά, ειδικά στους σπόρους και τους κόνδυλους όπως τα δημητριακά, οι πατάτες και τα φασόλια. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες συνειδητοποιήσαμε ότι πολλές λεκτίνες είναι (α) τοξικές, φλεγμονώδεις ή και τα δύο. β) ανθεκτικές στο μαγείρεμα και στα πεπτικά ένζυμα· και (γ) υπάρχουν σε μεγάλο μέρος της τροφής μας (18). Επομένως, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι μερικές φορές προκαλούν «τροφική δηλητηρίαση». Αλλά το πραγματικά ανησυχητικό εύρημα ήρθε με την ανακάλυψη το 1989 ότι ορισμένες λεκτίνες τροφίμων περνούν το τοίχωμα του εντέρου και εναποτίθενται σε μακρινά όργανα (19-20), προκαλώντας έτσι ασθένειες.

Οι λεκτίνες μπορούν να προκαλέσουν νεφροπάθεια
Η λεκτίνη σιταριού συνδέεται με τα σπειραματικά τριχοειδικά τοιχώματα, τα μεσαγγειακά κύτταρα και τα σωληνάρια του ανθρώπινου νεφρού και (στα τρωκτικά) δεσμεύει την ανοσοσφαιρίνη Α (IgA) και προκαλεί μεσαγγειακές εναποθέσεις IgA. Αυτό υποδηλώνει ότι στους ανθρώπους η νεφροπάθεια IgA μπορεί να προκαλείται ή να επιδεινώνεται από τη λεκτίνη σιταριού. Πράγματι, μια δοκιμή αποφυγής γλουτένης σε παιδιά με αυτή τη νόσο ανέφερε μειωμένη πρωτεϊνουρία και μειωμένα επίπεδα ανοσοσυμπλεγμάτων (21).

Λεκτίνες και πεπτικά έλκη
Μεταξύ των επιπτώσεων που παρατηρούνται στο λεπτό έντερο τρωκτικών που τρέφονται με λεκτίνες είναι η απογύμνωση του βλεννογόνου για την έκθεση του γυμνού βλεννογόνου και η υπερανάπτυξη του βλεννογόνου από μη φυσιολογικά βακτήρια και πρωτόζωα (22). Οι λεκτίνες προκαλούν επίσης εκκένωση ισταμίνης από τα γαστρικά ιστιοκύτταρα (23), η οποία διεγείρει την έκκριση οξέος. Έτσι, οι τρεις κύριοι παθογόνοι παράγοντες για το πεπτικό έλκος – διέγερση με οξύ, αποτυχία του αμυντικού στρώματος του βλεννογόνου και ανώμαλος βακτηριακός πολλαπλασιασμός (ελικοβακτηρίδιο του πυλωρού) συνδέονται θεωρητικά με τις λεκτίνες. Εάν αυτό αληθεύει, ο αποκλεισμός αυτών των επιδράσεων από ολιγοσακχαρίτες θα αντιπροσώπευε μια ελκυστική και πιο φυσιολογική θεραπεία για το πεπτικό έλκος από την καταστολή του οξέος του στομάχου (24).

Λεκτίνες και ιογενείς λοιμώξεις του ανώτερου αναπνευστικού συστήματος
Η δράση απομάκρυνσης της βλέννας από τις λεκτίνες (25) προσφέρει επίσης μια εξήγηση για το ανέκδοτο εύρημα πολλών αλλεργιολόγων ότι μια «δίαιτα της λίθινης εποχής», η οποία εξαλείφει τα περισσότερα αμυλούχα τρόφιμα και επομένως τις περισσότερες λεκτίνες, προστατεύει από κοινές ιογενείς λοιμώξεις του ανώτερου αναπνευστικού: χωρίς λεκτίνες στο λαιμό η ρινοφαρυγγική επένδυση βλέννας θα ήταν πιο αποτελεσματική ως φραγμός στους ιούς (26).

Πώς οι λεκτίνες βοηθούν τα φυτά να προστατεύουν τους εαυτούς τους και πώς βλάπτουν αυτούς που τα καταναλώνουν;
Οι λεκτίνες στους σπόρους, τους κόκκους, τον φλοιό και τα φύλλα των περισσότερων φυτών συνδέονται με υδατάνθρακες (σάκχαρα) και ιδιαίτερα με σύνθετα σάκχαρα που ονομάζονται πολυσακχαρίτες, στο σώμα του αρπακτικού αφού καταναλώσει το φυτό. Όπως οι έξυπνες βόμβες, οι λεκτίνες στοχεύουν και προσκολλώνται σε μόρια σακχάρου, κυρίως στην επιφάνεια των κυττάρων άλλων οργανισμών – ιδιαίτερα μυκήτων, εντόμων και άλλων ζώων. Συνδέονται επίσης με το σιαλικό οξύ, ένα μόριο σακχάρου που βρίσκεται στο έντερο, στον εγκέφαλο, μεταξύ των νευρικών απολήξεων, στις αρθρώσεις και σε όλα τα σωματικά υγρά, συμπεριλαμβανομένης της επένδυσης των αιμοφόρων αγγείων όλων των πλασμάτων. Οι λεκτίνες αναφέρονται μερικές φορές ως «κολλώδεις πρωτεΐνες» λόγω αυτής της διαδικασίας δέσμευσης, που σημαίνει ότι μπορούν να διακόψουν τα μηνύματα μεταξύ των κυττάρων ή να προκαλέσουν με άλλο τρόπο τοξικές ή φλεγμονώδεις αντιδράσεις. Για παράδειγμα, όταν οι λεκτίνες συνδέονται με το σιαλικό οξύ, ένα νεύρο δεν είναι σε θέση να επικοινωνήσει τις πληροφορίες του σε ένα άλλο νεύρο. Εάν έχετε βιώσει ποτέ ομίχλη εγκεφάλου, μπορεί να ευθύνονται οι λεκτίνες. Οι λεκτίνες διευκολύνουν επίσης την προσκόλληση και τη δέσμευση ιών και βακτηρίων στους επιδιωκόμενους στόχους τους. Μερικοί άνθρωποι – αυτοί που είναι πιο ευαίσθητοι στις λεκτίνες – υπόκεινται επομένως περισσότερο σε ιούς και βακτηριακές λοιμώξεις από άλλους.
Εκτός από τη δυνατότητα πρόκλησης προβλημάτων υγείας, οι λεκτίνες μπορούν επίσης να προάγουν την αύξηση βάρους. Ο λόγος που το σιτάρι έγινε το δημητριακό της επιλογής στα βόρεια κλίματα είναι χάρη στη μοναδικά μικρή λεκτίνη στο σιτάρι, γνωστή ως συγκολλητίνη φύτρων σιταριού (WGA), η οποία είναι υπεύθυνη για την τάση που έχει το σιτάρι για αύξηση βάρους. Το σιτάρι βοήθησε τους προγόνους σας να αποκτήσουν ή να διατηρήσουν βάρος στην αρχαιότητα, όταν η τροφή ήταν συχνά σπάνια. Έχετε σκεφτεί γιατί οι κτηνοτρόφοι ταΐζουν τις αγελάδες με καλαμπόκι και σόγια (τροφές υψηλές σε λεκτίνες); Οι λεκτίνες στο καλαμπόκι και στη σόγια είναι πολύ αποτελεσματικότερες από το γρασίδι στο να κάνουν τις αγελάδες παχύτερες.

Ποιες λεκτίνες είναι οι πιο προβληματικές για την υγεία των ανθρώπων;
Οι λεκτίνες που βρίσκονται στα φασόλια και σε άλλα όσπρια, στο σιτάρι και σε άλλα δημητριακά και σε ορισμένα άλλα φυτά είναι ιδιαίτερα προβληματικές για τον άνθρωπο. Πρώτον, δεν έχει περάσει αρκετός χρόνος για να επιτραπεί στο είδος μας να αναπτύξει ανοσολογική ανοχή σε αυτές τις ουσίες. Ούτε έχει περάσει αρκετός χρόνος ώστε το μικροβίωμα του ανθρώπινου εντέρου να καταστεί πλήρως ικανό να διασπά αυτές τις πρωτεΐνες. Το αποτέλεσμα είναι πολυάριθμα προβλήματα υγείας, με τη γαστρική δυσφορία ως την κορυφή του παγόβουνου. Τέτοια φυτά δεν είναι το μόνο μέρος όπου θα συναντήσετε λεκτίνες. Υπάρχουν επίσης σε ζωικά προϊόντα. Όταν οι αγελάδες και άλλα ζώα τρώνε ζωοτροφές με βάση τα δημητριακά ή τη σόγια, οι οποίες και οι δύο είναι γεμάτες λεκτίνες, αυτές οι πρωτεΐνες καταλήγουν στο γάλα ή το κρέας των ζώων. Το ίδιο συμβαίνει με το κρέας και τα αυγά των κοτόπουλων που εκτρέφονται με ζωοτροφές γεμάτες λεκτίνες. Οι λεκτίνες στα δημητριακά και τη σόγια με τα οποία τρέφονται τα συμβατικά εκτρεφόμενα ζώα καταλήγουν στη σάρκα, το γάλα ή τα αυγά αυτών των ζώων και τελικά στο έντερο σας, όπου μπορούν ακόμα να προκαλέσουν τη ζημιά τους.

Αλλαγή της διατροφής κατά τη γεωργική εποχή
Κατά τη νεολιθική περίοδο (7000 π.Χ.), η ανθρώπινη διατροφή μετατοπίστηκε από κυρίως φύλλα, κόνδυλους και κάποιο ζωικό λίπος και πρωτεΐνες σε κυρίως δημητριακά και όσπρια. Μέχρι τότε, το ανθρώπινο μικροβίωμα δεν είχε συναντήσει ποτέ λεκτίνες σε δημητριακά ή όσπρια, και ως εκ τούτου τα βακτήρια, τα μικρόβια και το ανοσοποιητικό σύστημα του ανθρώπινου εντέρου είχαν μηδενική εμπειρία στον χειρισμό τους. Γνωρίζουμε ότι όσο περισσότερο είστε εκτεθειμένοι σε ένα συστατικό, τόσο πιο ανεκτικοί γίνεστε μαζί του και δεν αντιδράτε έντονα σε αυτό. Αλλά σε αυτή την περίπτωση, το χρονικό πλαίσιο που είναι απαραίτητο για να ανεχτούμε ορισμένες λεκτίνες δεν είναι εβδομάδες ή μήνες. Μάλλον είναι χιλιετίες.

Νέες τροφές με λεκτίνες από την Αμερική
Πριν από πέντε αιώνες, η τελευταία από τις σημαντικές αλλαγές στην έκθεση στις λεκτίνες – και ίσως η μεγαλύτερη διαταραχή όλων – συνέβη όταν οι Ευρωπαίοι έφτασαν στους Αμερικανούς. Οι εξερευνητές έφεραν τα τρόφιμα του Νέου Κόσμου πίσω στις πατρίδες τους εκθέτοντας τον υπόλοιπο κόσμο σε μια ολόκληρη σειρά από νέες λεκτίνες. Αυτές περιλαμβάνουν την οικογένεια nightshade (πατάτες, ντομάτες, πιπεριές και μελιτζάνες), τα περισσότερα από την οικογένεια των φασολιών (όσπρια, συμπεριλαμβανομένων των φιστικιών και των κάσιους), τα δημητριακά, τα ψευδο-δημητριακά όπως ο αμάρανθος και η κινόα, η οικογένεια των κολοκυθιών (κολοκύθες, κολοκυθάκια) και οι σπόροι chia και ορισμένοι άλλοι σπόροι. Όλα είναι φαγητά που μέχρι τότε κανένας Ευρωπαίος, Ασιάτης ή Αφρικανός δεν είχε δει, πολύ περισσότερο δεν είχε φάει. Τα μισά από τα τρόφιμα που σας είπαν να τρώτε για καλή υγεία είναι στην πραγματικότητα φυτά του Νέου Κόσμου στα οποία το μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας δεν είχε προηγούμενη έκθεση, πράγμα που σημαίνει ότι το σώμα σας, τα βακτήρια του εντέρου σας και το ανοσοποιητικό σας σύστημα δεν είναι προετοιμασμένα να τα ανεχθούν.

Η πιο επικίνδυνη λεκτίνη στο σιτάρι. Το πρόβλημα με τα σιτηρά ολικής αλέσεως
Η πιο επικίνδυνη λεκτίνη στο σιτάρι δεν είναι η γλουτένη, αλλά η συγκολλητίνη φύτρων σιταριού (WGA). Η WGA δεν σχετίζεται με τη γλουτένη. Αντίθετα, βρίσκεται στο πίτουρο. Αυτό σημαίνει ότι το λευκό ψωμί περιέχει γλουτένη, αλλά όχι WGA, ενώ το ψωμί ολικής αλέσεως περιέχει και τα δύο.
Η συγκολλητίνη φύτρων σιταριού είναι μια ιδιαίτερα μικρή πρωτεΐνη σε σύγκριση με τις περισσότερες άλλες λεκτίνες, οι οποίες είναι σχετικά μεγάλες. Έτσι, ακόμα κι αν ο φραγμός του βλεννογόνου του εντέρου δεν έχει τεθεί σε κίνδυνο, η WGA μπορεί να περάσει από τα τοιχώματα του εντέρου πιο εύκολα από ότι άλλες λεκτίνες.

Τρόφιμα με υψηλή περιεκτικότητα σε λεκτίνες
Μερικά από τα πιο πλούσια σε λεκτίνες τρόφιμα περιλαμβάνουν: όσπρια, ξηροί καρποί, δημητριακά, φρούτα και λαχανικά nightshades (ντομάτα, πατάτες, μελιτζάνες, πιπεριές).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Pakistan J Nutr. 2009;8(3):293-303.
2. Int Arch Allergy Appl Immunol. 1984;75(3):230-236.
3. J Appl Bacteriol. 1993;75(4):360-368.
4. PLoS One. 2007;2(8):e687.
5. J Comp Pathol. 1980;90(4):597-602.
6. Clin Chim Acta. 1991;203(2-3):153-165.
7. Immunol Invest. 1989;18(6):753-764.
8. Clin Exp Immunol. 1986;63(1):95-100.
9. Pediatr Allergy Immunol. 1995;6(2):98-102.
10. Br J Nutr. 2000;83(3):207-217.
11. J Exp Med. 1987;165(1):124-139.
12. Lancet. 1996;348(9027):613.
13. Arthritis Rheum. 1995;38(6):744-749.
14. Nutri Notes. 1997;2:1-6.
15. Br J Nutr. 2000;83(3):207-217.
16. J Immunol. 2017 Mar 1;198(5):2082-2092.
17. Communicable Disease Report. 1988;33:3-4.
18. Handbook of plant lectins: properties and biomedical applications. London: Wiley; 1998. pp. 31-50.
19. Biochem Soc Trans. 1989;17:481-482.
20. Lancet. 1998;352:1831-1832.
21. J Am Soc Nephrol. 1992;2(10 suppl):S173-S180.
22. Can J Microbiol. 1988;34:1009-1013.
23. Digestion. 1985;32:42-46.
24. BMJ. 1999 Apr 17;318(7190):1023-4.
25. Lancet. 1978;i:585-586.
26. BMJ. 1999 Apr 17;318(7190):1023-4.

Ο Μάριος Δημόπουλος γεννήθηκε το 1975 στον Πειραιά. Σπούδασε αρχικά φιλολογία με ειδικότητα στη γλωσσολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Στη συνέχεια λόγω του ενδιαφέροντός του στις φυσικές και εναλλακτικές θεραπείες σπούδασε στο εξωτερικό διατροφολογία και φυσικοπαθητική (naturopathy). Έχει ειδικευθεί στη χρήση διατροφικών συμπληρωμάτων και εστιάζει την έρευνά του στην πρόληψη των ασθενειών με σωστή διατροφή, με χορήγηση βιταμινών, μετάλλων και αντιοξειδωτικών ουσιών υπό μορφή διατροφικών συμπληρωμάτων και με χορήγηση φαρμακευτικών φυτών και βοτάνων. Είναι καθηγητής διατροφολογίας στη σχολή Natural Health Science (Ελλάδα), όπου διδάσκει για τα διατροφικά συμπληρώματα σε φαρμακοποιούς, διαιτολόγους, διατροφολόγους και εναλλακτικούς θεραπευτές. Ο Μάριος Δημόπουλος έχει γράψει 36 βιβλία για θέματα υγείας. Εδώ το πλήρες βιογραφικό του.

Η βιταμίνη C, γνωστή και ως L-ασκορβικό οξύ, είναι μία υδατοδιαλυτή βιταμίνη. Ο άνθρωπος δεν έχει την ικανότητα να την συνθέσει και πρέπει να την λαμβάνει από την διατροφή του. Η βιταμίνη C είναι ένας απαραίτητος συμπαράγοντας σε πολλές ενζυµικές αντιδράσεις, όπως η βιοσύνθεση κολλαγόνου, καρνιτίνης, νευροπεπτιδίων, ενώ επίσης συμβάλει στη ρύθμιση της γονιδιακής έκφρασης. Επιπλέον είναι ένα ισχυρό αντιοξειδωτικό.

Η ανεπάρκεια της βιταμίνης C μπορεί να δημιουργήσει συμπτώματα όπως η κακή επούλωση των τραυμάτων, η ανεπαρκής σύνθεση κολλαγόνου, καρνιτίνης και κατεχολαμινών. Ένα ακόμα σύμπτωμα που μπορεί να δημιουργήσει η ανεπάρκεια της Βιταμίνης C, είναι η διοξυγενάση, που εμπλέκεται στη ρύθμιση της γονιδιακής έκφρασης.

Τα βιοφλαβονοειδή είναι μία μεγάλη οικογένεια, με περισσότερες από 5000 υδροξυλιωμένες πολυφαινολικές ενώσεις, που εκτελούν βασικές λειτουργίες στα φυτά, όπως η προσέλευση εντόμων επικονίασης, ενώ βοηθούν στην καταπολέμηση του περιβαλλοντικού στρες και την ρύθμιση ανάπτυξης των κυττάρων. Στους ανθρώπους η βιοδιαθεσιμότητα και οι βιολογικές τους δραστηριότητες φαίνεται να επηρεάζονται έντονα από τη χημική τους φύση. Μερικά από τα πιο γνωστά φλαβονοειδή είναι η κερσετίνη, η ρουτίνη και η εσπεριδίνη. Όσο πιο πολύχρωμο είναι ένα τρόφιμο, τόσο πιο πλούσιο είναι σε φλαβονοειδή. Έχει αποδειχθεί ότι παρουσιάζουν αντιφλεγμονώδη, αντιθρομβογόνο, αντιδιαβητική, αντικαρκινική και νευροπροστατευτική δράση. Αυτά τα ένζυμα, όπως απόδειξαν οι έρευνες, συμβάλλουν στη επιγενετική ρύθμιση της γονιδιακής έκφρασης, καταλύοντας αντιδράσεις, που εμπλέκονται στην απομεθυλίωση του DNA και των ιστονών.

Μελέτες επίσης έδειξαν ότι υψηλότερα ποσοστά βιταμίνης C, σχετίζονται με χαμηλότερους κινδύνους υπέρτασης, στεφανιαίας νόσου και εγκεφαλικών. Επίσης θεωρείται ως ένα χρήσιμο συμπλήρωμα για την μείωση του μυοκαρδιακού τραυματισμού και αρρυθμίας μετά από την καρδιοχειρουργική επέμβαση σε ασθενείς με καρδιαγγειακή νόσο.

Η τακτική χρήση συμπληρωμάτων βιταμίνης C μειώνει την διάρκεια του κρυολογήματος. Το ασκορβικό οξύ ρυθμίζει την απορρόφηση, την μεταφορά και την αποθήκευση του σιδήρου. Επίσης, σε συνδυασμό με βιοφλαβονοειδή, ρυθμίζουν την σύνθεση των προσταγλανδινών και έτσι ασκούν την προστατευτική τους δράση που επεκτείνεται:

• Σε κιρσούς, φλεβίτιδα (ρουτίνη), λόγω της στήριξης που παρέχει στα τοιχώματα των φλεβών.
• Στις αιμορροΐδες, λόγω της βελτίωσης της μικροκυκλοφορίας, της ροής των τριχοειδών και του αγγειακού τόνου.
• Στην καρδιαγγειακή υγεία, όπου μελέτες απέδειξαν ότι υψηλότερες προσλήψεις φλαβονοειδών συσχετίστηκαν σημαντικά με μειωμένο κίνδυνο καρδιαγγειακών νοσημάτων.
• Στην ηπατίτιδα. Το πράσινο τσάι matcha, έχει αποδειχθεί ότι βοηθά τους ανθρώπους, που πάσχουν από οξεία ιογενή ηπατίτιδα (κατεχίνη).
• Σε μώλωπες (όταν τα αιμοφόρα αγγεία σπάνε εύκολα) συνιστάται σύγχρονη λήψη φλαβονοειδών και βιταμίνης C για την ενίσχυση των τριχοειδών αγγείων. Επίσης η εσπεριδίνη αυξάνει την αποτελεσματικότητα της βιταμίνης C.
• Επιχείλιος έρπης. Τα βιοφλαβονοειδή μαζί με την βιταμίνη C μπορεί να βοηθήσουν στην επιτάχυνση της επούλωσης του έρπητα.
• Αλλεργίες (κυρίως η κερσετίνη). Η κερσετίνη είναι ένα φυσικό αντισταμινικό και αντιφλεγμονώδες, που μπορεί να μειώσει τις επιπτωσεις της εποχιακής αλλεργίας, των τροφικών αλλεργιών, καθώς και του άσθματος και των δερματικών αντιδράσεων. Μπορεί να βοηθήσει στη σταθεροποίηση της απελευθέρωσης ισταμίνης από ορισμένα κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος με αποτέλεσμα την μείωση του βήχα, καταρροής, ερεθισμού οφθαλμών, κνίδωσης και δυσπεψίας.
• Υπέρταση. Η δράση τους προστατεύει από εμφάνιση αγγειακών εγκεφαλικών επεισοδίων (μειώνουν την υπέρταση και τη πρόληψη εμφάνισης υπέρτασης).

Τα βιοφλαβονοειδή βοηθούν στην μεγιστοποίηση των οφελών της βιταμίνης C, αναστέλλοντας την διάσπασή της στο σώμα. Προσοχή σε όσους παίρνουν αντιπηκτικά, διότι μπορούν να επηρεάσουν στη δράση των βιοφλαβονοειδών. Μπορεί να αυξήσουν την τοξικότητα φαρμάκων, όταν λαμβάνονται σε μεγάλες δόσεις. Τα φλαβονοειδή των εσπεριδοειδών έχουν συσχετιστεί με βελτιωμένα καρδιαγγειακά αποτελέσματα, καθαρίζουν τις ελεύθερες ρίζες, βελτιώνουν την ανοχή στην γλυκόζη και την ευαισθησία στην ινσουλίνη, ρυθμίζουν τον μεταβολισμό των λιπιδίων και την διαφοροποίηση των λιποκυττάρων, καταστέλλουν την φλεγμονή, την απόπτωση και βελτιώνουν την δυσλειτουργία του ενδοθηλίου.

Ο ψευδάργυρος είναι ένα απαραίτητο μικροθρεπτικό συστατικό για τον ανθρώπινο μεταβολισμό. Καταλύει περισσότερα από 100 ένζυμα, διευκολύνει την αναδίπλωση των πρωτεϊνών και βοηθά στη ρύθμιση της γονιδιακής έκφρασης. Η ανεπάρκεια του ψευδαργύρου έχει τα εξής συμπτώματα:

• Καθυστέρηση ανάπτυξης, διάρροια, αλωπεκία, γλωσσίτιδα, δυστροφία νυχιών, μειωμένη ανοσία και υπογοναδισμός στους άνδρες.
• Είναι ενεργητικός στη πρόληψη λοίμωξης ανώτερου αναπνευστικού και μαζί με αντιοξειδωτικά μπορεί να είναι ενεργητικός στην επιβράδυνση της εκφύλισης της ωχράς κηλίδας. Επίσης αποτελεί μία αποτελεσματική θεραπεία για την νόσο Wilson.

Ο ψευδάργυρος απορροφάται στο λεπτό έντερο και είναι ένας απαραίτητος συμπαράγοντας για τη θυμουλίνη, μία θυμική ορμόνη που είναι απαραίτητη για την ωρίμανση του Τ-κυττάρου. Κατά την διάρκεια της πανδημίας από το SARS-COV-2, έγιναν έρευνες και υπήρξαν ενδείξεις ότι η χρήση της βιταμίνης C μαζί με τον ψευδάργυρο ήταν ευεργετικές για την καλύτερη αντιμετώπιση της λοίμωξης και του μετριασμού των δυσμενών φυσιολογικών επιπτώσεων του COVID-19. Επίσης κρίσιμος είναι ο ρόλος, που διαδραματίζει η βιταμίνη C σαν ένας μεσολαβητής, στην επιγενετική ρύθμιση της αντιοξειδωτικής άμυνας και στη ρύθμιση του μεταγραφικού παράγοντα που επάγεται από την υποξία (παράγοντας 1α [HIF-1a]), πράγμα που έχει αποδειχθεί προστατευτικό έναντι του COVID-19.

Η δε συγχορήγηση του ψευδαργυρου μαζί με την βιταμίνη C, ευνοεί τον μετριασμό του υπερβολικού οξειδωτικού στρες και της φλεγμονής, ρυθμίζοντας την θυμουλίνη, υπεύθυνη για την λειτουργία του επιθηλιακού φραγμού και με την σειρά της την λειτουργία του ανοσοποιητικού. Επίσης ενισχύει την παραγωγή αντιφλεγμονωδών κυτοκινών. Ως εκ τούτου, η επαρκής πρόσληψη της βιταμίνης C και των συνοδών βιοφλαβονοειδών και η ενίσχυση της πρόσληψης του ψευδαργύρου παίζει σημαντικό ρόλο στην ρύθμιση της ανοσοαπάντησης του αμυντικού μας συστήματος σε πολλές καταστάσεις, αλλά και στην καλύτερη αντιμετώπιση των εποχικών λοιμώξεων.

Άνοιγμα PDF

Η βία ανάμεσα στους ανθρώπους εξελίσσεται σε πραγματική μάστιγα των κοινωνιών μας καθώς σχεδόν καθημερινά πια γινόμαστε μάρτυρες κακοποιητικών ή και εγκληματικών συμπεριφορών στην προσωπική ζωή, στους χώρους εκπαίδευσης, εργασίας, ψυχαγωγίας και αλλού, χωρίς να μπορεί να εξηγηθεί το γιατί συμβαίνουν σε τόσο αυξημένο βαθμό τέτοια φαινόμενα στη σύγχρονη εποχή.

Ο αποτροπιασμός και ο φόβος που αισθάνεται κανείς μπροστά στα γεγονότα αυτά τον κάνει συνήθως να αποφεύγει το θέμα, απωθώντας τα συναισθήματα που του δημιουργεί, «κλείνοντας την τηλεόραση» ή απέχοντας –αν και όσο αυτό είναι δυνατόν- από την ενημέρωση, σε μια προσπάθεια να προστατευτεί ψυχολογικά. Όσο όμως και αν αυτή η αυθόρμητη στάση φαίνεται σε πολλούς σαν μια λύση, η πραγματικότητα μας περιβάλλει και κατά βάθος γνωρίζουμε ότι αποτελούμε μέρος της και δεν μπορούμε να αποσπαστούμε από αυτήν.

Εμπειρικά γνωρίζουμε ότι η βία μπορεί να είναι σωματική ή ψυχολογική ή και τα δύο ταυτόχρονα, ότι μπορεί να προέρχεται από κάποια προβλήματα στη δομή της προσωπικότητας του βίαιου ατόμου, από διάφορα ψυχολογικά προβλήματα, να εμφανίζεται κάτω από στρες, κάτω από εξαιρετικά ψυχοπιεστικές συνθήκες ή υπό την επήρεια αλκοόλ, ναρκωτικών ουσιών κλπ.

Συχνά ακούμε ανθρώπους να λένε με απόγνωση ότι γνωρίζουν ότι τείνουν να γίνονται βίαιοι και αυτό τους φοβίζει, τους λυπεί, μετανιώνουν για αυτές τους τις συμπεριφορές αλλά δεν μπορούν να τις ελέγξουν, ότι ‘χάνουν τον έλεγχο’.

Ασφαλώς και αξίζει τον κόπο το να προσπαθήσει κανείς, μόνος του ή με την βοήθεια ειδικού, να αναγνωρίσει τα συναισθήματα και τα σχήματα συμπεριφοράς (patterns) στη ζωή και στις σχέσεις του με τους άλλους και τις συνθήκες, εσωτερικές και εξωτερικές, που του δημιουργούν, ενισχύουν και τελικά πυροδοτούν βίαια ξεσπάσματα. Το βίαιο άτομο, ερμηνεύοντας και συχνά παρερμηνεύοντας τις συμπεριφορές των άλλων προς το πρόσωπό του με τρόπο που τον κάνει να νοιώθει ότι προσβάλλεται, χλευάζεται και ταπεινώνεται ή ότι απειλείται η σωματική και ψυχική του ακεραιότητα, αισθάνεται βίαιο θυμό παράλληλα με μεγάλο συναισθηματικό πόνο, συχνά ίσως και έντονο φόβο, τρόμο και απειλή και γενικά συναισθήματα που τον ωθούν στο να χάνει τον αυτοέλεγχό του και να επιτίθεται. Δεν αναφερόμαστε φυσικά εδώ στο διαχρονικό ζήτημα των ατόμων, κοινωνικών ή καθεστωτικών ομάδων κλπ, που χρησιμοποιούν βία συνειδητά και με πλήρη αυτοέλεγχο προκειμένου να επιβάλουν την εξουσία τους στους άλλους, αλλά στη βία σαν ψυχολογικό φαινόμενο, ένα φαινόμενο που παίρνει ανησυχητικές διαστάσεις τελευταία.

Για όσους γνωρίζουν ή ενδιαφέρονται για τα ανθοϊάματα και τον τεράστιο ρόλο που μπορούν να παίξουν στη διαχείριση των συναισθημάτων και στην εξυγίανση του ψυχισμού, το κατεξοχήν ανθοΐαμα Bach για την κατάσταση απώλειας του αυτοελέγχου –ή απλά για το φόβο της απώλειας του αυτοελέγχου- και για τα ξεσπάσματα τα οποία το άτομο δεν ελέγχει και για τα οποία μετανιώνει μετά, χωρίς όμως δυστυχώς να μπορεί να τα αποφύγει, είναι το ανθοΐαμα Cherry Plum. Σύμφωνα με τα λόγια του Edward Bach, «είναι το ανθοΐαμα για το φόβο ότι το μυαλό είναι υπερβολικά ‘τεντωμένο’, ότι η λογική χάνεται, ότι θα κάνει κανείς πράγματα φοβερά και τρομακτικά, που δεν τα θέλει και τα θεωρεί λάθος, και παρ’ όλα αυτά του έρχεται η σκέψη και η παρόρμηση να τα πράξει». Πρόκειται για ένα ανθοΐαμα το οποίο είναι προφανές ότι έχει μεγάλη βοήθεια να προσφέρει στις μέρες μας. Το ίδιο ανθοΐαμα συνιστάται και για το είδος της ψυχικής πίεσης και της εσωτερικής απελπισίας που φέρνει κάποιον να κάνει σκέψεις ή και απόπειρες αυτοκτονίας, νοιώθοντας ότι ‘δεν υπάρχει άλλη λύση’ γι’ αυτόν, να αυτοτραυματίζεται και γενικά να κατευθύνει την εσωτερική πίεση που αισθάνεται ως μια μορφή βίας εναντίον του εαυτού του. Άλλοτε πάλι απλά φοβάται και τρέμει ότι μπορεί να χάσει τον αυτοέλεγχό του και να παραφερθεί, χωρίς όμως στην πραγματικότητα να συμβαίνει ποτέ κάτι τέτοιο. Πολλές φορές το άτομο νοιώθει ότι ‘αρχίζει να τρελλαίνεται’ ή φοβάται ότι θα τρελλαθεί. Άλλοτε πάλι υποφέρει μέσα του, ήσυχα και αθέατα, σκεπτόμενο ότι ‘δεν θα πείραζε και αν πέθαινε’, ότι ‘έτσι θα ησύχαζε’, παρόλο που ‘γνωρίζει ότι ποτέ δεν θα το έκανε’, επειδή ‘δεν είναι σωστό’, ‘είναι αμαρτία’, ‘θα εγκατέλειπε τα παιδιά του αβοήθητα’, ‘θα στεναχωρούσε τους αγαπημένους του’ κλπ.

Το ανθοΐαμα Cherry Plum θα ‘παροχετεύσει’ την εσωτερική ένταση που δημιουργεί η απελπισία, ο μακροχρόνιος ψυχικός βασανισμός και τα ‘κουρασμένα νεύρα’ και θα βοηθήσει το άτομο να απαλλαγεί από τα ανεξέλεγκτα ξεσπάσματα και να αποκτήσει το είδος της εσωτερικής ηρεμίας που προϋποθέτει ο συγκινησιακός αυτοέλεγχος, άμεσα, με ένα ξεκούραστο και αβίαστο τρόπο, χωρίς να καταστέλλει ή να καταπιέζει τον ψυχισμό του αλλά αντίθετα δημιουργώντας μια πολύ καλύτερη σχέση με τα συναισθήματά του.

Το ανθοΐαμα Bach Holly είναι προφανές ότι θα βοηθήσει στις περιπτώσεις όπου η βία εκλύεται στα πλαίσια καχυποψίας, αισθήματος εχθρότητας, ζήλειας κλπ. Το Chestnut Bud (Bach) θα βοηθήσει συχνά στο να κατανοήσει κανείς το ‘τι του φταίει’ για το ότι φτάνει να γίνεται βίαιος (συχνά το άτομο δεν είναι συνειδητά ενήμερο των αιτίων και των στρεσσογόνων πηγών τέτοιων αντιδράσεων στη ζωή του), ώστε να διαχειριστεί τη ζωή και τα προβλήματά του καλύτερα και πιο εύστοχα. Το Impatiens (Bach) θα δώσει υπομονή, το Beech (Bach) ικανότητα για ανοχή και επιείκεια. Ανθοϊάματα όπως το Heather (Bach), Sunflower (FES) κ.α. θα εξισορροπήσουν την ανάγκη για ενίσχυση ή και προβολή του ‘εγώ’, συχνή αιτία αντιπαλότητας, παρανοήσεων και συγκρούσεων. Το Poison Oak (FES) θα ‘μαλακώσει’ την macho στάση ζωής, που βλέπει οτιδήποτε πλην της σκληρής, άκαμπτης ‘δύναμης’ ως ένδειξη ανικανότητας και συνεπακόλουθης ταπεινωτικής ανεπάρκειας. Το Quaking Grass (FES) θα ενισχύσει την ικανότητα για ομαδικότητα και συμμετοχή σε κοινές, ισότιμες, συνεργατικές διαδικασίες. Το Rough Bluebell (Australian Bush) θα μαλακώσει την καρδιά που έχει σκληρύνει, το άτομο που νοιώθει μίσος και γίνεται κακόβουλα χειριστικό, με διάθεση να πληγώνει και να εκμεταλλεύεται τους άλλους.

Τα ανθοϊάματα Snapdragon (Pegasus) και Callaganite (Pegasus) θα βοηθήσουν στην ομαλή και λειτουργική έκφραση του θυμού και στην γνήσια, συγκινησιακά διαφοροποιημένη συναισθηματική επικοινωνία αντίστοιχα. Το Kangaroo Paw (Australian Bush) θα καλλιεργήσει την ικανότητα να αντιλαμβανόμαστε το πώς αισθάνεται ο άλλος, βοηθώντας στην αποκωδικοποίηση των πραγματικών μηνυμάτων μέσα από τη συμπεριφορά του και μειώνοντας τον κίνδυνο αρνητικών παρερμηνειών. Το ίδιο ανθοΐαμα θα είναι πολύτιμο για τους συντρόφους και γενικότερα τους οικείους των βίαιων ατόμων, καθώς θα βοηθηθούν να αντιλαμβάνονται ρεαλιστικά και έγκαιρα τα μηνύματα που προδιαθέτουν και προαναγγέλλουν βίαιες αντιδράσεις και συμπεριφορές έτσι ώστε να συμπεριφέρονται περισσότερο κατάλληλα και να προφυλάσσονται έγκαιρα.

Η προσέγγιση των σχέσεων μέσα από ένα Συστημικό πρίσμα έχει φυσικά πολλά να προσφέρει στην κατανόηση των σχεσιακών δυναμικών που οδηγούν διάφορα άτομα σε ανεξέλεγκτα βίαια ξεσπάσματα, και τα συμπεράσματα που θα προκύπτουν θα μπορούν να οδηγήσουν σε πιο σύνθετες θεωρήσεις και επιλογές –κ α ι μέσα από τον χώρο των ανθοϊαμάτων- για εξειδικευμένη βοήθεια και προαγωγή της λειτουργικότητας όλων των εμπλεκόμενων σε ανάλογες καταστάσεις.

Η Μαρίνα Αγγελή είναι ιατρός με ειδίκευση στην ψυχιατρική, εκπαίδευση στην Συστημική Ψυχοθεραπεία και πολυετή ενασχόληση με εναλλακτικές θεραπείες και κυρίως με τη μέθοδο των Ανθοϊαμάτων και τις θεραπευτικές εφαρμογές τους στην αντιμετώπιση ψυχολογικών προβλημάτων. Έχει γράψει πολλά άρθρα και εργασίες για τα Ανθοϊάματα καθώς και το βιβλίο 'Ανθοθεραπεία με τα Ιάματα Μπαχ'.