Η χρόνια γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση είναι μια πάθηση στην οποία τα περιεχόμενα του στομάχου ρέουν πίσω στον οισοφάγο προκαλώντας τραυματισμό του οισοφαγικού ιστού και συμπτώματα όπως η καούρα. Στο άρθρο αυτό θα εξετάσουμε μη φαρμακευτικές προσεγγίσεις για την αντιμετώπιση της γαστροοισοφαγικής παλινδρόμησης.

Μελατονίνη
Η μελατονίνη είναι μια ορμόνη που εκκρίνεται από την επίφυση και συνδέεται συχνότερα με τον κύκλο του ύπνου, αλλά αυτό που σπάνια αναφέρεται είναι ότι βρίσκεται σε επίπεδα εκατοντάδες φορές υψηλότερα στο έντερο από ό, τι στον εγκέφαλο (1). Η μελατονίνη έχει αποδειχθεί πολλά υποσχόμενη ως προστατευτικό του βλεννογόνου του οισοφάγου, με την έρευνα σε ζώα να διαπιστώνει ότι η θεραπεία με μελατονίνη προστατεύει τον βλεννογόνο από τον τραυματισμό του οισοφάγου από το γαστρικό οξύ και την πεψίνη και βελτιώνει τη ροή αίματος του βλεννογόνου του οισοφάγου (2). Άλλες έρευνες έχουν βρει ότι η μελατονίνη εμφανίζει ιδιότητες σάρωσης ελεύθερων ριζών και τοπικά αντιφλεγμονώδη αποτελέσματα στον βλεννογόνο του οισοφάγου, προστατεύοντας έτσι από την οισοφαγίτιδα που προκαλείται από παλινδρόμηση (3). Προκαταρκτική ανθρώπινη έρευνα έχει επίσης βρει τη μελατονίνη ικανή να θεραπεύσει ακόμη και σοβαρά έλκη του οισοφάγου (4). Σε μια μελέτη, 176 ασθενείς σε συνδυαστική θεραπεία με μελατονίνη 6 mg και πολλαπλά θρεπτικά συστατικά (L-τρυπτοφάνη και βιταμίνες του συμπλέγματος Β) συγκρίθηκαν με 175 ασθενείς σε θεραπεία με αναστολείς της αντλίας πρωτονίων (20 mg ομεπραζόλης). Οι επιδράσεις μετρήθηκαν με βάση το χρονικό διάστημα που χρειάστηκε για τους ασθενείς ώστε να μην έχουν συμπτώματα για 24 ώρες. Όλοι οι ασθενείς στην ομάδα μελατονίνης ανέφεραν βελτίωση στα συμπτώματα γαστροοισοφαγικής παλινδρόμησης σε σύγκριση με τα δύο τρίτα στην ομάδα του φαρμάκου αναστολέων αντλίας πρωτονίων. Η ανακούφιση επιτεύχθηκε πιο γρήγορα στην ομάδα της μελατονίνης (7 ημέρες) έναντι της ομάδας αναστολέων αντλίας πρωτονίων (9 ημέρες), με πολύ μικρότερη εμφάνιση ανεπιθύμητων ενεργειών (5). Μια άλλη μελέτη συνέκρινε τρεις ομάδες 9 ασθενών με γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση, καθεμία σε διαφορετικό σχήμα (3 mg μελατονίνης, 20 mg ομεπραζόλης ή και τα δύο) με μια ομάδα υγιών ατόμων ελέγχου. Η καούρα και ο γαστρικός πόνος μειώθηκαν μετά από τέσσερις εβδομάδες και εξαφανίστηκαν πλήρως μετά από οκτώ εβδομάδες σε όλες τις ομάδες θεραπείας. Ωστόσο, μόνο οι δύο ομάδες μελατονίνης είχαν σημαντικές βελτιώσεις στη λειτουργία του κατώτερου οισοφαγικού σφιγκτήρα (6).

D-λιμονένιο (D-limonene)
Η προκαταρκτική έρευνα που χρησιμοποιεί D-λιμονένιο (1000 mg κάθε δεύτερη ημέρα) έχει δείξει πολλά υποσχόμενα αποτελέσματα, με το 86% των ατόμων σε μια μικρή δοκιμή να βιώνουν πλήρη ανακούφιση από τα συμπτώματα της γαστροοισοφαγικής παλινδρόμησης μετά από 14 μέρες θεραπείας σε σύγκριση με το 29% της ομάδας ελέγχου που έλαβε εικονικό φάρμακο (placebo) (7). Ο μηχανισμός δράσης του είναι άγνωστος, αλλά το D-λιμονένιο μπορεί να επικαλύψει τον βλεννογόνο του οισοφάγου, προστατεύοντας τον υποκείμενο ιστό από την έκθεση στο γαστρικό οξύ. Μπορεί επίσης να επιταχύνει τη γαστρική κένωση (8).

Γλυκόριζα
Οι ενώσεις από το φυτό γλυκόριζας αυξάνουν τη συγκέντρωση των προσταγλανδινών στη θέση των διαβρωτικών βλαβών προκαλώντας αυξημένη έκκριση βλεννογόνου και πολλαπλασιασμό των κυττάρων για να βοηθήσουν στην επούλωση. Τα συστατικά της γλυκόριζας μπορούν επίσης να αναστέλλουν την παραγωγή φλεγμονωδών κυτοκινών όπως οι ιντερλευκίνες, ο παράγοντας νέκρωσης όγκου και ο πυρηνικός παράγοντας κάπα-Β, και είναι ένας ισχυρός ρυθμιστής του οξειδωτικού στρες. Αυτές οι ιδιότητες συμβάλλουν στην ικανότητά της να προστατεύει την λεπτή επένδυση του γαστρεντερικού σωλήνα (9-12). Υπ’ αυτή την έννοια θα μπορούσε να βοηθήσει και τα άτομα με γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση, προστατεύοντας του ιστούς του οισοφάγου από βλάβη. Επειδή ένα συστατικό που βρίσκεται στη γλυκόριζα, η γλυκυρριζίνη, μπορεί να προκαλέσει υψηλή αρτηριακή πίεση, διαλέξτε συμπλήρωμα γλυκόριζας στο οποίο έχει αφαιρεθεί η γλυκυρριζίνη. Το προϊόν ονομάζεται deglycyrrhizinated licorice ή DGL.

Κουρκουμίνη
Η μείωση της φλεγμονής του οισοφάγου και η επούλωση του οισοφάγου θα συμβάλει στη μείωση του φαύλου κύκλου της γαστροοισοφαγικής παλινδρόμησης. Η φλεγμονή είναι συχνό φαινόμενο στη γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση. Η κουρκουμίνη, το εκχύλισμα του κουρκουμά, ως φυσικό αντιφλεγμονώδες μπορεί να βοηθήσει στη γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση, όπως έδειξε μια δοκιμή. Δεκατέσσερις ασθενείς με γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση που εξαρτώνταν από αναστολείς αντλίας πρωτονίων ή ανταγωνιστές υποδοχέα ισταμίνης-2, φάρμακα δηλαδή που αναστέλλουν την παραγωγή οξέων του στομάχου, ξεκίνησαν θεραπεία με κουρκουμίνη (2 g/ημέρα). Μετά από δύο εβδομάδες τα συμβατικά τους φάρμακα αποσύρθηκαν. Έντεκα άτομα ήταν εντελώς ασυμπτωματικά κατά τη διάρκεια της περιόδου παρακολούθησης των δύο μηνών. Από τους τρεις που δεν ανταποκρίθηκαν, ένας μπόρεσε να έχει πλήρη ανακούφιση από τα συμπτώματα με χαμηλότερη δόση θεραπείας με αναστολείς αντλίας πρωτονίων από ό,τι είχε χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν (13). Πρόσφατη μελέτη έδειξε ότι η κουρκουμίνη προστατεύει από οισοφαγίτιδα που προκαλείται από παλινδρόμηση (14).

Βότανα καταπραϋντικά (μαλακτικά) του γαστρεντερικού συστήματος
Η ανακούφιση από την καούρα είναι πρωταρχικής σημασίας για τη διαχείριση της γαστροοισοφαγικής παλινδρόμησης. Τα γαστρεντερικά καταπραϋντικά είναι συνήθως πολύ αποτελεσματικά στην παροχή άμεσης ανακούφισης από τα συμπτώματα της καούρας (συνήθως μέσα σε λίγα λεπτά από την κατάποση). Στα αποτελεσματικά καταπραϋντικά περιλαμβάνονται η ρίζα Althea officinalis και ο φλοιός Ulmus fulva. Τα μαλακτικά βότανα για το γαστρεντερικό είναι πιο αποτελεσματικά όταν χορηγούνται σε μορφή σκόνης – αναμειγνυόμενα σε λίγο νερό ή χυμό μήλου για να σχηματίσουν πολτό ή χυλό.

Βότανα για την τόνωση του κατώτερου οισοφαγικού σφιγκτήρα
Σημαντική για τη θεραπεία της γαστροοισοφαγικής παλινδρόμησης είναι η βελτίωση του τόνου του λείου μυός του κατώτερου οισοφαγικού σφιγκτήρα, κάτι που ενισχύει την ικανότητά του να συγκρατεί το γαστρεντερικό περιεχόμενο στο στομάχι. Ο κακός τόνος του κατώτερου οισοφαγικού σφιγκτήρα μπορεί ενδεχομένως να βελτιωθεί με τη χρήση βοτάνων πλούσιων σε τανίνες, τα οποία παρέχουν στυπτικότητα και αυξημένο τόνο των ιστών, εκτός από τη μείωση της φλεγμονής. Τα βότανα που περιέχουν αυτές τις τανίνες περιλαμβάνουν τα Geranium maculatum, Achillea millefolium, Calendula officinalis, Hamamelis virginiana και Agrimonia eupatorium. Ωστόσο, δεν υπάρχουν κλινικές μελέτες για να αποδείξουν αυτή τη δράση. Ο μόνος παράγοντας που έχει αποδειχθεί μέχρι στιγμής ότι βελτιώνει σημαντικά τη λειτουργία του κατώτερου οισοφαγικού σφιγκτήρα είναι η μελατονίνη (15).

Βιβλιογραφικές αναφορές
1. Altern Ther Health Med. 2008;14(4):54–58.
2. J Physiol Pharmacol. 2007 Jun;58(2):361-77.
3. J Pineal Res. 2009 Mar;46(2):207-13.
4. World J Gastrointest Pharmacol Ther. 2010 Oct 6;1(5):102-6.
5. J. Pineal Res. 2006;41(3):195–200.
6. BMC Gastroenterol. 2010;10:7.
7. U Patent. Editor, US. 2002.
8. Altern Med Review. 2007;12(3):259-64.
9. Steroids. Feb 1994;59(2):136-141.
10. International immunopharmacology. Apr 2009;9(4):499-507.
11. Phytotherapy research : PTR. Jun 2008;22(6):709-724.
12. AAPS PharmSciTech. 2005;6(1):E74-82.
13. Gastroenterology. 2010;138(5, Suppl. 1): S-646.
14. Int J Mol Sci. 2019 Mar 24;20(6):1477.
15 BMC Gastroenterol. 2010;10:7.

Ο Μάριος Δημόπουλος γεννήθηκε το 1975 στον Πειραιά. Σπούδασε αρχικά φιλολογία με ειδικότητα στη γλωσσολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Στη συνέχεια λόγω του ενδιαφέροντός του στις φυσικές και εναλλακτικές θεραπείες σπούδασε στο εξωτερικό διατροφολογία και φυσικοπαθητική (naturopathy). Έχει ειδικευθεί στη χρήση διατροφικών συμπληρωμάτων και εστιάζει την έρευνά του στην πρόληψη των ασθενειών με σωστή διατροφή, με χορήγηση βιταμινών, μετάλλων και αντιοξειδωτικών ουσιών υπό μορφή διατροφικών συμπληρωμάτων και με χορήγηση φαρμακευτικών φυτών και βοτάνων. Είναι καθηγητής διατροφολογίας στη σχολή Natural Health Science (Ελλάδα), όπου διδάσκει για τα διατροφικά συμπληρώματα σε φαρμακοποιούς, διαιτολόγους, διατροφολόγους και εναλλακτικούς θεραπευτές. Ο Μάριος Δημόπουλος έχει γράψει 36 βιβλία για θέματα υγείας. Εδώ το πλήρες βιογραφικό του.

Η M. ήταν 40 ετών όταν ήρθε να με δει, υποφέροντας από ρευματοειδή αρθρίτιδα για οκτώ χρόνια. Έπαιρνε τα φάρμακα που της είχαν συνταγογραφηθεί για να αντιμετωπίσει τους χρόνιους πόνους, τα οποία φάρμακα, αν και ήταν αποτελεσματικά, είχαν παρενέργειες που έβρισκε ανυπόφορες, ιδίως τον πονοκέφαλο, τον πόνο στην κοιλιά, τη ζάλη και τα στοματικά έλκη. Έτσι ταλαντευόταν μεταξύ του πόνου και των παρενεργειών και ήταν πολύ δυστυχισμένη. Είχε προβλήματα σε διαφορετικές αρθρώσεις που πονούσαν κάθε φορά, αλλά η μεγαλύτερη δυσκολία ήταν στους αντίχειρες, τα δάχτυλα και το ένα ισχίο.
Η Μ. εργαζόταν ως σχεδιάστρια εξωτερικών χώρων, αλλά πλέον δεν μπορούσε να κάνει πολλές εξωτερικές εργασίες σε κήπους. (Καθώς ήταν εξαρχής βιολογική κηπουρός, δεν είχε έρθει σε επαφή με ζιζανιοκτόνα, έτσι μπορούσαμε να τα διαγράψουμε από τον κατάλογο των υπόπτων που ευθύνονται για την κατάστασή της). Ο ρευματολόγος της M είχε μετρήσει τα επίπεδα του ρευματοειδή παράγοντα, ενός βασικού αντισώματος στη ρευματοειδή αρθρίτιδα, και ήταν πολύ υψηλά.
Τη ρώτησα αν υπήρχαν στιγμές που οι πόνοι στις αρθρώσεις βελτιώνονταν ή χειροτέρευαν. Εκείνη δεν μπορούσε να σκεφτεί καμία, αλλά η σύντροφός της είχε εντοπίσει ότι πάντα χειροτερεύουν όταν βρέχει.
"Ακούγεται ανόητο, το ξέρω", ανάφερε η Μ, "αλλά στο τέλος μιας βροχερής ημέρας υποφέρω πολύ. Όχι μετά από ένα σύντομο ντους, αλλά όταν βρέχει όλη μέρα".
Έμαθα δύο σημαντικά πράγματα από την παραδοχή της: πρώτον, τα συμπτώματα που προκαλούνται από μούχλες χειροτερεύουν πάντα με υγρό καιρό. Οι μύκητες λατρεύουν την υγρασία, καθώς ευδοκιμούν σε αυτήν. Δεύτερον, πάντα να φέρνετε μαζί σας έναν σύντροφο/φίλο/γονέα/ενήλικο παιδί στην επίσκεψη στον ειδικό - θα θυμηθούν πράγματα για την υγεία σας που εσείς ξεχνάτε. (Μπορούν επίσης να κρατούν σημειώσεις για εσάς).
Αποδείχτηκε ότι η M. είχε έρθει πολύ συχνά σε επαφή με σωρούς κομπόστ και είχε επίσης περάσει πολύ χρόνο σκουπίζοντας βρεγμένα φύλλα το φθινόπωρο. Και τα δύο αυτά αποτελούν πηγές μούχλας εξωτερικού χώρου. Αργότερα θυμήθηκε ότι όλες οι αρθρώσεις της ήταν στη χειρότερη κατάσταση το φθινόπωρο - όταν ο αριθμός των μυκήτων μούχλας είναι υψηλότερος.
Υπήρχαν επίσης προφανώς μικρές κηλίδες μαύρης μούχλας στο μπάνιο της, ένας συνηθισμένος κίνδυνος σε δωμάτια που έχουν πάντα ατμούς, ιδίως αν δεν έχετε το παράθυρο ανοιχτό, έναν απορροφητήρα σε λειτουργία και μια πηγή θέρμανσης στο δωμάτιο το χειμώνα.
Οι μύκητες παράγουν τοξίνες που ονομάζονται μυκοτοξίνες και μπορεί να είναι τόσο βλαβερές όσο και οι συνθετικές χημικές ουσίες. Μετρήσαμε τα επίπεδα μυκοτοξινών της M. μέσω μιας εξέτασης ούρων που στάλθηκε σε ειδικό εργαστήριο στις ΗΠΑ Το αποτέλεσμα του τεστ έδειξε πολλές μυκοτοξίνες στα ούρα της M., και μάλιστα σε υψηλά επίπεδα.
Της είπα να αναθέσει όλο το σκούπισμα των φύλλων και το ανακάτωμα του κομπόστ σε συναδέλφους και να ζητήσει από κάποιον άλλο να καθαρίσει το μπάνιο και να αφαιρέσει τη μούχλα με βόρακα. Μια εξέταση κοπράνων έδειξε ότι η M. είχε κάποιους μη φιλικούς μικροοργανισμούς στο μικροβίωμα του εντέρου της, συμπεριλαμβανομένων ζυμομυκήτων και βακτηρίων Klebsiella και Pseudomonas.
Η υπερανάπτυξη της Klebsiella στο έντερο είναι γνωστό ότι σχετίζεται με την αγκυλοποιητική σπονδυλίτιδα, μια άλλη αυτοάνοση ασθένεια των αρθρώσεων και του συνδετικού ιστού, αλλά συχνά έχω βρει Klebsiella και στις εξετάσεις κοπράνων ασθενών με αρθρίτιδα.
Όταν βγήκε αυτό το αποτέλεσμα, ρώτησα ξανά τη M. για τις συνήθειες του εντέρου της -είπε στην πρώτη συνεδρία ότι ήταν 100% καλά, αλλά αποδείχθηκε ότι στην πραγματικότητα είχε συχνά δυσκοιλιότητα. Απλώς νόμιζε ότι ήταν φυσιολογικό να λειτουργεί το έντερό της μόνο κάθε δύο ή τρεις ημέρες.

Η θεραπεία ξεκινά από το έντερο

Η πρώτη μου θεραπεία ήταν η συνταγή μου για τη Σκούρα Πράσινη Σούπα, η οποία βοηθάει πάρα πολύ στη δυσκοιλιότητα. Ξεκινήστε όπως θα κάνατε για οποιαδήποτε σούπα λαχανικών, σοτάροντας κρεμμύδια και σκόρδο σε λάδι καρύδας, ελαιόλαδο ή βούτυρο. Προσθέστε άλλα λαχανικά που σας αρέσουν (π.χ. πράσα, κολοκυθάκια, καρότα κ.α.) και στη συνέχεια, δύο λεπτά πριν από το τέλος του μαγειρέματος, προσθέστε μια μεγάλη ποσότητα από σκούρα φυλλώδη λαχανικά, όπως το σπανάκι, η ρόκα, ο μαϊντανός, το νεροκάρδαμο, το μαρούλι - αυτά τα φύλλα σαλάτας είναι εξαιρετικά και στη σούπα.
Τα σέσκουλα, το λάχανο και το μπρόκολο είναι λίγο πιο σκληρά από τα υπόλοιπα, οπότε ίσως να θέλετε να τα προσθέσετε 10 λεπτά πριν από το τέλος του μαγειρέματος, αντί για 2, ή μπορείτε να τα βράσετε στον ατμό για 5 λεπτά πριν τα ρίξετε στην κατσαρόλα.
Στη συνέχεια, όταν κρυώσει λίγο, χτυπήστε τη σούπα σε μπλέντερ μέχρι να αναμειχθεί πλήρως. Θα πρέπει να έχει σκούρο πράσινο χρώμα. Οι άνθρωποι με δυσκοιλιότητα συχνά χρειάζονται λιγότερη σαλάτα και περισσότερα μαγειρεμένα χόρτα. Καταψύξτε τη σούπα σε μικρές μερίδες, ώστε να μπορείτε να ζεσταίνετε ένα μπολ σούπας πριν από το δείπνο κάθε βράδυ.
Έτσι λύθηκε η δυσκοιλιότητα της M., αλλά έπρεπε ακόμα να αντιμετωπίσουμε τα βλαβερά μικρόβια στο έντερό της και τους μύκητες που ήταν ακόμα στον οργανισμό της. Υπάρχει συσχέτιση μεταξύ των ζυμομυκήτων στο έντερο και της μούχλας στον αέρα - και οι δύο είναι μονοκύτταροι μύκητες. Έτσι, εκτός από το να ενθαρρύνουμε τη M. να αποφεύγει τις πηγές μούχλας στην ατμόσφαιρα, χρησιμοποιήσαμε αντιμυκητιασικά βότανα για να θεραπεύσουμε τους μύκητες στο έντερό της.
Μερικά από τα καλύτερα για αυτό το σκοπό είναι το εκχύλισμα σπόρων γκρέιπφρουτ, η αρτεμισία, η βερβερίνη, το goldenseal, η ρίγανη και το καπρυλικό οξύ (που προέρχεται από την καρύδα). Το υπέροχο είναι ότι αυτά τα φυσικά συστατικά καταπολεμούν επίσης τα μη φιλικά βακτήρια, όχι μόνο τους μύκητες.
Μια επαναληπτική εξέταση κοπράνων μετά από έξι μήνες έδειξε ότι τα βακτήρια είχαν καταπολεμηθεί και οι ζυμομύκητες είχαν σχεδόν εξαφανιστεί. Η επανάληψη της εξέτασης ούρων έδειξε επίσης μεγάλη μείωση του επιπέδου των μυκοτοξινών.
Έδωσα επίσης στη Μ. πολλά διαφορετικά προβιοτικά με εναλλαγή για να έχει το μέγιστο δυνατό όφελος. Έκανε όση αποτοξίνωση της επέτρεπε η πολυάσχολη ζωή της -η Μ. έχει δύο παιδιά σχολικής ηλικίας, συμπεριλαμβανομένης της υδροθεραπείας του παχέος εντέρου, του χυμού λαχανικών και φυσικά των λουτρών με άλατα Epsom, που της έδωσαν σημαντική ανακούφιση από τον πόνο.
Οι αρθρώσεις της M. βελτιώθηκαν πολύ και τα επίπεδα του ρευματοειδούς παράγοντα μειώθηκαν στο φυσιολογικό. Αλλά δεν είχε γίνει ολοκληρωμένη θεραπεία. Οι αντίχειρες και τα δάχτυλά της δεν πονούσαν σχεδόν καθόλου, άλλες οι αρθρώσεις που υπέφεραν σταμάτησαν να τσούζουν και το ισχίο της ήταν πλέον αρκετά καλά, ώστε να μπορεί να τα καταφέρει χωρίς φάρμακα.
Παρ' όλα αυτά, η παραμόρφωση της άρθρωσης του ισχίου της ήταν μόνιμη. Η M. θα χρειαστεί μια μέρα αντικατάσταση ισχίου, μια εξαιρετική και σχεδόν απόλυτα επιτυχημένη επέμβαση. Αλλά η πρόληψη θα ήταν, φυσικά, καλύτερη από τη θεραπεία. Η Μ. ανέφερε: "Μακάρι να είχα βρει αυτή την φυσική ιατρική προσέγγιση πριν από οκτώ χρόνια".
Έδωσα στη Μ. διάφορα φυσικά αντιφλεγμονώδη, όπως ιχθυέλαια και έλαιο νυχτολούλουδου (που λαμβάνονται σε διαφορετικές ώρες της ημέρας για μέγιστο όφελος), βιταμίνη D, κουρκουμίνη/κουρκουμά και boswelia. Η boswelia μπορεί να λαμβάνεται από το στόμα και επίσης να τρίβεται απευθείας στις πονεμένες αρθρώσεις με τη μορφή αιθέριου ελαίου λιβανιού. Μυρίζει καταπληκτικά!
Δεν έκανα ριζικές αλλαγές στη διατροφή της M., εκτός από την εισαγωγή της Σκούρας Πράσινης Σούπας, επειδή η διατροφή της ήταν ήδη καλή και, κυρίως, χωρίς ζάχαρη. Οι ριζικές διατροφικές αλλαγές βοηθούν κάποιους ανθρώπους με αρθρίτιδα, αλλά όχι όλους. Όταν η M. με συμβουλεύτηκε, είχε ήδη προσπαθήσει να κόψει τους συνήθεις ενόχους της αρθρίτιδας - κρέας, σιτάρι, γαλακτοκομικά, εσπεριδοειδή και ντομάτες - για έναν ολόκληρο χρόνο, χωρίς κανένα όφελος.
Παρ' όλα αυτά, αυτό το ιστορικό του περιστατικού καταδεικνύει ένα βασικό σημείο: για τη θεραπεία σχεδόν οποιουδήποτε χρόνιου προβλήματος υγείας, (εκτός, φυσικά από προβλήματα όπως π.χ. κατάγματα κλπ) ξεκινήστε με το έντερο. Η θεραπεία ξεκινά από το έντερο.
Ήμουν τυχερή που η Μ. δεν έπαιρνε βαριά παυσίπονα (π.χ. οπιούχα). Αν έπαιρνε, η απόσυρση από αυτά θα έκανε τη δουλειά μου και το ταξίδι της θεραπείας της ασύγκριτα πιο δύσκολο.

Η Δρ Τζένι Γκούντμαν αποφοίτησε από την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Λιντς το 1982 και είναι μέλος της Βρετανικής Εταιρείας Οικολογικής Ιατρικής. Ειδικεύεται στη Διατροφική και Περιβαλλοντική Ιατρική τα τελευταία 20 χρόνια. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την προ-σύλληψη (γονιμότητα και δημιουργία υγιών μωρών) και για τη συνεργασία με παιδιά.  Η Δρ Τζένι Γκούντμαν αποφοίτησε από την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Λιντς το 1982 και είναι μέλος της Βρετανικής Εταιρείας Οικολογικής Ιατρικής. Ειδικεύεται στη Διατροφική και Περιβαλλοντική Ιατρική τα τελευταία 20 χρόνια. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την προ-σύλληψη (γονιμότητα και δημιουργία υγιών μωρών) και για τη συνεργασία με παιδιά.  Η Η Δρ Τζένι Γκούντμαν έχει δώσει πολλές διαλέξεις, σε άλλους γιατρούς, σε επαγγελματίες της εναλλακτικής ιατρικής και στο ευρύ κοινό. Διηύθυνε επί 10 χρόνια μια ομάδα συζήτησης περιστατικών, όπου ιατροί και φυσικοπαθητικοί / διατροφολόγοι ανταλλάσσουν γνώσεις και κλινική εμπειρία.

“Για κάθε ανθρώπινη ασθένεια, κάπου στον κόσμο υπάρχει ένα φυτό που αποτελεί θεραπεία” ~ Rudolf Steiner

Στην Ολιστική Δυτική Βοτανοθεραπεία χρησιμοποιούνται φυτά που είναι γνωστά για τις θεραπευτικές τους δράσεις εδώ και εκατοντάδες χρόνια από παραδοσιακούς βοτανοθεραπευτές σε διαφορετικά μέρη του κόσμου. Κάποια από αυτά τα φυτά που έχουν κεντρίσει το ενδιαφέρον των επιστημόνων για τις φαρμακολογικές τους δράσεις είναι τα προσαρμογόνα βότανα, αυτά δηλαδή που βοηθούν τον οργανισμό να ανταπεξέλθει στο στρες.
Τα προσαρμογόνα μελετήθηκαν κυρίως από Ρώσους επιστήμονες που ανακάλυψαν τα οφέλη της παραδοσιακής Ινδικής, της Σιβηριανής και της Κινέζικης ιατρικής τον προηγούμενο αιώνα. Συγκεκριμένα, ο όρος “προσαρμογόνο” χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1948 από τον Ρώσο επιστήμονα Δρ.Ν. Λαζάρεβ, στην προσπάθειά του να ανακαλύψει τονωτικές ουσίες που θα ενίσχυαν την αντοχή στο στρες, στην αρχή του Ψυχρού πολέμου. Λίγα χρόνια μετά (το 1962), εφόσον αποφασίστηκε ότι θα ήταν καλύτερο αυτά τα τονωτικά να είναι φυτικής προέλευσης, το Σιβηριανό Τζίνσενγκ (Eleutherococcus senticosus), αλλά και το Ασιατικό ή Κορεάτικο Τζίνσενγκ (Panax ginseng) θεωρήθηκαν τα “πρωτότυπα προσαρμογόνα”. Από τα πρώτα προσαρμογόνα θεωρήθηκαν επίσης η Ροντιόλα (Rhodiola rosea) και η Σισάνδρα (Schisandra chinensis). Μετά από εκτενείς έρευνες τα φυτά αυτά έγιναν γνωστά και στη Δύση. Χρησιμοποιήθηκαν από ολυμπιονίκες και αστροναυτες επειδή ενισχύουν τα επίπεδα της αντοχής και θωρακίζουν το ανοσοποιητικό σύστημα ακόμα και στις πιο αντίξοες συνθήκες. Είναι από τα πλέον περιζήτητα βότανα της παγκόσμιας αγοράς για την αντιμετώπιση της νοητικής και σωματικής κόπωσης. Συμβάλλουν στην αύξηση του αισθήματος ευεξίας ακόμα και στις πιο απαιτητικές συνθήκες της καθημερινότητας και βελτιώνουν τις επιδόσεις στην εργασία και στις αθλητικές δραστηριότητες.
Έκτοτε έχει ανακαλυφθεί ότι πολλά περισσότερα φυτά, αλλά και κάποιοι μύκητες, έχουν προσαρμογόνο δράση και υπάρχουν ακόμα κάποια για τα οποία χρειάζεται να γίνουν περισσότερες έρευνες ώστε να εξακριβωθεί αν πληρούν τις προϋποθέσεις ώστε να οριστούν ως προσαρμογόνα.

Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά των προσαρμογόνων βοτάνων είναι πως βοηθούν όχι μόνο ένα συγκεκριμένο συστημα ή συγκεκριμένους ιστούς αλλά ολόκληρο τον οργανισμό να αντιμετωπίσει το στρες, σε κυτταρικό επίπεδο, ανεξαρτήτως από το ποια είναι η πηγή του στρες, αν δηλαδή προέρχεται από σωματικούς, βιολογικούς/περιβαλλοντικούς ή χημικούς παράγοντες. Τα προσαρμογόνα βοηθούν τον οργανισμό να επανέλθει σε ομοιόσταση όταν σε συνθήκες άγχους και ψυχολογικής, νοητικής ή σωματικής εξάντλησης και έχουν ρυθμιστική δράση. Μπορεί για παράδειγμα να βοηθήσουν στην εξισορρόπηση παραγωγής κορτιζόλης ή άλλων ορμονών. Φαίνεται συγκεκριμένα πως επιδρούν και στους δύο βασικούς μηχανισμούς της αντίδρασης του στρες, στο συμπαθητικό - επινεφριδιακό σύστημα, δηλαδή του μηχανισμού που μας φέρνει σε κατάσταση πάλης ή φυγής όταν αισθανόμαστε απειλή αλλά καί στον άξονα υποθαλάμου- υπόφυσης- επινεφριδίων (ΥΥΕ), που βοηθάει στην “αποφόρτιση” του συμπαθητικού νευρικού συστήματος με τη βοήθεια ορμονών. Έτσι τα προσαρμογόνα βοηθούν στη διαχείριση και αποκατάσταση του χρόνιου στρες και μπορεί να συμβάλλουν στη ρύθμιση του ενδοκρινολογικού συστήματος και συνεπώς τη ρύθμιση ορμονών υπεύθυνες για την υγιή λειτουργία όλων των συστημάτων, όπως του νευρικού, του καρδιαγγειακού και του αναπαραγωγικού και φυσικά του ανοσοποιητικού συστήματος.
Επιπλέον, δεν έχουν τοξική επίδραση στον οργανισμό σε θεραπευτικές δόσεις, έχουν δηλαδή ελάχιστες παρενέργειες στη νοητική ή σωματική υγεία.

Φυτά που έχουν μελετηθεί εκτενώς για την προσαρμογόνο δράση τους είναι το αμερικάνικο και το ασιατικό Τζίνσενγκ (Panax ginseng), ο Ελευθερόκοκκος (Eleutherococcus senticosus), η Ασβαγκάντα (Withania somnifera), η Ροντιόλα (Rhodiola rosea), το Μαράλ (Rhaponticum ή Leuzea carthamoides) και η Σισάνδρα (Schisandra chinensis).
Άλλα φυτά που φαίνεται πως έχουν προσαρμογόνο δράση σε έρευνες, όπως το Σαταβάρι (Asparagus racemosus), ο Ιερός Βασιλικός των Ινδιών ή Tulsi (Ocimum tenuiflorum), η Κιστάγχη (Cistanche deserticola και C. tubulosa), το “Μαλτέζικο μανιτάρι” (πρόκειται για το φυτό Cynomorium coccineum) και η Ινδική Μουριά (Morinda officinalis).
Πολλά ακόμα χρησιμοποιούνται ως προσαρμογόνα, αλλά χρειάζεται να γίνουν περισσότερες έρευνες για να εξακριβωθεί το πως ακριβώς επιδρούν στον οργανισμό. Κάποια παραδείγματα είναι ο Αστράγαλος (Astragalus membranaceus), η Γλυκόριζα (Glycyrrhiza glabra), η Μάκα (Lepidium meyenii) και άλλα λιγότερο γνωστά, όπως η Ασιατική Καμπανούλα (Codonopsis pilosula), το Γκουντούτσι (Tinospora cordifolia) και το Επιμήδιο (Epimedium spp.).
Μύκητες/ μανιτάρια με προσαρμογόνο δράση είναι το Κόρντισεπς (Ophiocordyceps sinensis, Cordyceps militaris), που προέρχεται από τα υψίπεδα των Ιμαλαΐων στο Θιβέτ και στο Μπουτάν και το Ρέισι ή Γανόδερμα (Ganoderma lucidum), διαφορετικά είδη του οποίου βρίσκονται στην Ασία, στην Αμερική αλλά και στην Ευρώπη. Στην Ελλάδα έχουν βρεθεί έξι διαφορετικά είδη.
Τα προσαρμογόνα βότανα έχουν πολλαπλές δράσεις και χρησιμοποιούνται για πολλαπλά προβλήματα ή καταστάσεις υγείας. Αναφέρω παρακάτω πώς χρησιμοποιούνται θεραπευτικά τρία από τα γνωστότερα προσαρμογόνα φυτά.

Το Panax ginseng ή Ασιατικό Τζίνσενγκ είναι από τα πολυτιμότερα βότανα της Κινέζικης Ιατρικής. Χρησιμοποιείται κατά του βήχα, και για την αντιμετώπιση της φυματίωσης και γενικότερα για προβλήματα των πνευμόνων. Λειτουργεί ως βελτιωτικό της διάθεσης και ενισχύει τη μνήμη σε ασθενείς με άνοια ή νόσο του Alzheimer. Όπως και άλλα προσαρμογόνα. χρησιμοποιείται για την αντιμετώπιση των συμπτωμάτων της χημειοθεραπείας και της ραδιοθεραπείας. Το Αμερικάνικο Τζίνσενγκ έχει παρόμοιες δράσεις. Λειτουργεί επίσης ως τονωτικό της πέψης και βοηθάει στην καλύτερη απορρόφηση των τροφών. Και τα δύο είδη Τζίνσενγκ χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση του σακχαρώδη διαβήτη και για τη σεξουαλική ανικανότητα, για τη χρόνια εξάντληση και το στρες, όπως και για την ανάρρωση από ιώσεις. Χρειάζονται προσοχή στη λήψη,  ειδικά αν κάποιος πάσχει από υπέρταση ή αϋπνία και δεν πρέπει να καταναλώνεται παράλληλα με καφέ.

Ο Ελευθερόκοκκος ή Σιβηριανό τζίνσενγκ, τονώνει το ανοσοποιητικό και είναι χρήσιμο για διάφορα καρδιαγγειακά προβλήματα, όπως η στηθάγχη και η υπέρταση. Μπορεί επίσης να μειώσει τα επίπεδα χοληστερόλης στο αίμα. Βελτιώνει τις επιδόσεις στις αθλητικές δραστηριότητες και στη νοητική εργασία. Λόγω της επίδρασης που έχει στο νευρικό σύστημα χρησιμεύει στην αντιμετώπιση της διάσπασης ελλειμματικής προσοχής και του jet-lag. Βοηθάει επίσης τον οργανισμό να επανέλθει γρηγορότερα μετά την προσβολή από ιώσεις.

Ένα ακόμα πολύτιμο προσαρμογόνο βότανο είναι η Ροντιόλα. Εχει καρδιοπροστατευτική δράση και βοηθά στη ρύθμιση των καρδιακών παλμών. Έχει αγχολυτικές ιδιότητες και λειτουργεί ως βελτιωτικό της διάθεσης. Χρησιμοποιείται για την αντιμετώπιση του ΔΕΠΥ (Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής / Υπερκινητικότητας), για τη χρόνια εξάντληση και για προβλήματα μνήμης. Συμβάλλει στο να αντιμετωπιστούν οι παρενέργειες της χημειοθεραπείας και της ραδιοθεραπείας- επίσης επιταχύνει την ανάρρωση από τραυματισμούς στο κεφάλι. Είναι ρυθμιστικό του ενδοκρινολογικού συστήματος και επίσης χρησιμοποιείται για τη στυτική δυσλειτουργία, την αντιμετώπιση της υπογονιμότητας, του διαβήτη, και των παθήσεων του Parkinson και του Alzheimer. Χρειάζεται προσοχή σε ασθενείς με διπολική διαταραχή και ψύχωση.

Τα περισσότερα προσαρμογόνα φυτά προέρχονται από περιοχές στις οποίες οι συνθήκες είναι αντίξοες. Φαίνεται πως ανέπτυξαν τις ιδιαίτερες θεραπευτικές τους ιδιότητες επειδή χρειάστηκε να παράξουν συστατικά που θα βοηθούσαν τα ίδια να επιβιώσουν. ´Ετσι, πολλά φυτά ανθεκτικά στο να αντιμετωπίζουν ακραία καιρικά φαινόμενα σε μεγάλα υψόμετρα, σε ερήμους και σε τροπικά δάση, χρησιμεύουν ώστε να είμαστε κι εμείς ανθεκτικότεροι στις απαιτήσεις της ζωής μας. Δυναμώνουν τον οργανισμό μας με πολλαπλούς τρόπους, μας βοηθούν να διαχειριστούμε το στρες και ενισχύουν το ανοσοποιητικό μας σύστημα.
Η επιστημονική έρευνα σχετικά με τα προσαρμογόνα βότανα βρίσκεται ακόμα σε πρώιμο στάδιο αν σκεφτούμε πόσα πολλά φυτά ακόμα δεν έχουν μελετηθεί. Φαίνεται πως έχουμε ακόμα πολλά να μάθουμε για τη σοφία της φύσης και το πόσο ωφέλιμα μπορούν να είναι τα θεραπευτικά φυτά για την ανθρωπότητα από παραδοσιακά μοντέλα θεραπείας που εφαρμόζονται ακόμα σε όλο τον κόσμο.

Συνταγή: Χαλαρωτικό Ρόφημα Ασβαγκάντα
Παραδοσιακά η Ασβαγκάντα πίνεται ως βραδινό ρόφημα με γάλα, γκι και μέλι για να βοηθήσει τον ύπνο. Μπορείτε να βράσετε ένα κουταλάκι του γλυκού σκόνη ρίζας Ασβαγκάντα σε μια κούπα νερό ή καλύτερα γάλα (ζωικό ή φυτικό), για 10 λεπτά. Μπορείτε να προσθέσετε όσο μέλι προτιμάτε. Αν επιθυμείτε μπορείτε να το αρωματίσετε προσθέτοντας λίγο κάρδαμο, κανέλα ή μοσχοκάρυδο ή μια φλούδα εσπεριδοειδών, κατά τη διάρκεια του βρασίματος ή με 1 κουταλάκι ροδόνερο ή ανθόνερο στο μείγμα μετά το βράσιμο.

Θεραπευτικές Δράσεις Προσαρμογόνων Βοτάνων

 
Η Κωνσταντίνα Λίτσα σπούδασε Βοτανοθεραπεία στη Σχολή Επιστημών Υγείας του Πανεπιστημίου Napier στο Εδιμβούργο,στη Σκωτία. Έπειτα έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στη "Συμβουλευτική Ψυχολογία στη Δημόσια Υγεία" και εκπαιδεύτηκε στη Συμβουλευτική (Solution Focused Counseling και Προσωποκεντρική Συμβουλευτική). Από το 2007 εργάστηκε ως Φυτοθεραπεύτρια στη Βρετανία, στον δημόσιο και στον ιδιωτικό τομέα, καθώς και σε κοινοτικά προγράμματα σχεδιασμένα για ευάλωτες ομάδες, με στόχο τη βελτίωση της ποιότητας ζωής τους. Για 3 χρόνια ήταν μέλος της ομάδας Αγωγής Υγείας του Δήμου του Εδιμβούργου, όπου εργαζόταν με εφήβους σε Γυμνάσια και έλαβε μέρος σε Βρετανικά προγράμματα εκπαίδευσης που αφορούσαν στην ανάπτυξη αυτοπεποίθησης και περιβαλλοντολογικής συνείδησης σε σχολεία. Συμμετείχε για 7 χρόνια στην ομάδα Herbal Scotland, όπου προσέφερε Πρώτες Βοήθειες με Βότανα σε Διεθνή Φεστιβάλ. Από τον Αύγουστο του 2011, ζει στην Ελλάδα, όπου εργάζεται ως Βοτανοθεραπεύτρια και προωθεί τις αρχές της Αειφόρου Καλλιέργειας (Permaculture).Έχει συνεργαστεί με πολλές τοπικές ομάδες και παραδίδει σεμινάρια αυτάρκειας και πρακτικά εργαστήρια με στόχο την εκπαίδευση για την αυτοδιαχείριση της υγείας και την περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση.

Ο Samuel Hahnemann οικοδόμησε την Ομοιοπαθητική Θεραπευτική Τέχνη γύρω από την έννοια της ζωτικής δύναμης. Παρόμοιες απόψεις για φυσικές θεραπευτικές δυνάμεις είχαν εκφραστεί και πριν από αυτόν από επιφανείς γιατρούς.
Σύμφωνα με τον Ιπποκράτη (460-370 π.Χ), η υγεία (κράσις) του οργανισμού εξαρτάται από την ισορροπία (ευκρασία) των τεσσάρων βασικών χυμών του σώματος: αίμα, φλέγμα, κίτρινη χολή και μέλανα χολή, που εκκρίνονται αντίστοιχα από την καρδιά, τον εγκέφαλο, την χολή και την σπλήνα.
Οι χυμοί επηρεάζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά και τον χαρακτήρα. Γι’ αυτό διακρίνονται αντίστοιχα οι ιδιοσυγκρασίες: αιματώδης, φλεγματικός, χολερικός, μελαγχολικός.
Οι χυμοί αντιστοιχούν επίσης στις τέσσερεις ποιότητες της ζωής, των οποίων αποτελούν μείγματα: θερμό, ψυχρό, υγρό, ξηρό, που αντιστοιχούν στα τέσσερα συστατικά στοιχεία του σύμπαντος: φωτιά, αέρας, νερό, γη.
Η διαταραχή στην ισορροπία των χυμών (δυσκρασία) αποτελεί εκδήλωση της νόσου, όπου ένας από τους χυμούς επικρατεί επί των υπολοίπων και προκαλεί δυσλειτουργίες στον οργανισμό.
Όμως, αυτή η σχηματοποιημένη δομή λειτουργιών αρκεί για να αναδείξει την αιτία της ασθένειας και το μέσο αποκατάστασης της υγείας; Στην ανισορροπία των ποιοτήτων, αρκεί μια μεμονωμένη μηχανική και υλική επέμβαση ανάλογα με την έλλειψη ή την υπερβολή;

Ο Ιπποκράτης αναφέρει:
«Όσοι επιχείρησαν να μιλήσουν ή να γράψουν περί Ιατρικής, ξεκινώντας οι ίδιοι, με τρόπο απλουστευτικό, από την υποθετική αρχή, ότι το θερμό ή το ψυχρό ή το υγρό ή το ξηρό, ή οτιδήποτε άλλο θέλουν, είναι η αιτία για τις αρρώστιες και τον θάνατο των ανθρώπων, και προσάπτοντας σε κάθε περίπτωση μία ή δύο από τις ίδιες αιτίες, είναι εμφανές ότι σφάλλουν και σε όσα λέγουν και σε πολλά άλλα. Και είναι ιδιαιτέρως αξιόμεμπτοι, επειδή σφάλλουν ως προς μία Τέχνη, που όλοι και την χρειάζονται στις πλέον σοβαρές περιστάσεις και εκτιμούν πάρα πολύ τους καλούς υπηρέτες και λειτουργούς της.»

Ο Ιπποκράτης αντιλήφθηκε τη ζωτική δύναμη σαν «μια εγγενή δύναμη που ρυθμίζει τις λειτουργίες του οργανισμού με την ορθή μείξη των τεσσάρων χυμών». Έτσι, η ασθένεια είναι διαταραχή της υγιούς ισορροπίας από την αποδιοργάνωση της ζωτικής δύναμης.
Ο Γαληνός (129-199) συμφώνησε με τον Ιπποκράτη ότι υπάρχει μια φυσική θεραπευτική δύναμη που είναι εγγενής στον οργανισμό.
Ο Tomas Sydenham (1624-1689) ήταν ο συγγραφέας ενός βιβλίου ιατρικής με τίτλο «Observationes Medicae», που αποτέλεσε για δύο περίπου αιώνες το αγγλικό βιβλίο αναφοράς σε θέματα κλινικής ιατρικής, με αποτέλεσμα ο συγγραφέας να αναφέρεται ως ο «Άγγλος Ιπποκράτης». Είχε ολιστική αντίληψη για τον ανθρώπινο οργανισμό.
Ο Georg Stahl (1660-1734), που διετέλεσε γιατρός και σύμβουλος του βασιλιά Friedrich Wilhelm Α' της Πρωσίας και υπεύθυνος του Ιατρικού Συμβουλίου του Βερολίνου, είχε την άποψη ότι τα συμπτώματα των ασθενειών ήταν οι προσπάθειες του οργανισμού να αποκαταστήσει την υγιή ισορροπία.
Στην σχολή του Montpellier η ασθένεια θεωρήθηκε πάθηση της ζωτικής δύναμης που εκφράζεται με διαταραχές, σαν αντίδραση στην ασθένεια. Επομένως, ο πρωταρχικός θεραπευτικός στόχος της θεραπείας πρέπει να είναι η στήριξη της εγγενούς θεραπευτικής δύναμης και όχι ο ανταγωνισμός στις δικές της προσπάθειες και η εξάντλησή της.

Ομοιοπαθητική
Αυτές οι απόψεις μπορούν να συνδεθούν με αυτή του Hahnemann (1755-1843) για τη ζωτική δύναμη ως το πρόδρομο δυναμικό της υγείας και της τάξης σε ψυχικό και νοητικό επίπεδο και σε επίπεδο φυσιολογίας.
Ο Hahnemann αναζητώντας την πραγματική θεραπεία, προχώρησε ακόμα περισσότερο, προκειμένου να φτάσει στο δυναμικό επίπεδο της αιτίας της νόσου, εκεί που η θεραπεία είναι πραγματικά δυνατή γιατί οι αιτίες της ασθένειας δεν είναι μηχανικές ή χημικές αλλοιώσεις του σώματος, δεν εξαρτώνται από μια υλική νοσηρή ουσία, αλλά είναι δυναμικές διαταραχές της ζωής. Όμως, η φυσική θεραπευτική δύναμη δεν επαρκεί, δεν μπορεί από μόνη της να υπερνικήσει την ασθένεια, χρειάζεται βοήθεια με την κατάλληλη εσωτερική θεραπεία. Η ζωτική δύναμη προτρέπει τη φυσιολογική δράση του σώματος μόνο στην υγιή της κατάσταση (αυτοΐαση), ενώ αποδιοργανώνεται από νοσογόνους παράγοντες.
Ο Hahnemann αναγνωρίζει ταυτόχρονα τη σημασία του τρόπου ζωής που μπορεί να πυροδοτήσει συγκεκριμένα επεισόδια ασθένειας, καθώς εξαντλούν τη ζωτική δύναμη. Μεταξύ αυτών των παραγόντων είναι, υπερβολές ή στερήσεις, κόπωση, ψυχικές διεγέρσεις και αρνητικές επιδράσεις, έλλειψη άσκησης, ακατάλληλη διατροφή και συνθήκες διαμονής κλπ. Στις μέρες μας μπορούμε να προσθέσουμε, άγχος, απομόνωση, ανασφάλεια, καταστροφική επέμβαση και μόλυνση του περιβάλλοντος, που αποδεδειγμένα μπορούν να διαταράξουν το ανοσοποιητικό και να προκαλέσουν ασθένειες. Τόνισε ότι οι επιβλαβείς για την υγεία παράγοντες είναι εν μέρει ψυχικοί, εν μέρει σωματικοί και διαθέτουν τη δύναμη να διαταράσσουν άνευ όρων τον υγιή ανθρώπινο οργανισμό.
Για τον Hahnemann κάθε περίπτωση είναι μοναδική για κάθε άτομο και η ασθένεια αντανακλάται στο σύνολο των συμπτωμάτων, κι όχι σε ένα μέρος του σώματος ή σε κάποια επώνυμη οντότητα. Έτσι, απέρριψε την έννοια συγκεκριμένων ασθενειών, μια ετικέτα ασθένειας, που εφαρμόζεται σε πολλές περιπτώσεις, σαν ελλιπής και καταστροφική άποψη για την υγεία. Προχωρώντας σταδιακά στην έρευνά του, δημιούργησε τα δυναμοποιημένα φάρμακα, που φαίνονταν τα μόνα ικανά να παρέχουν ενίσχυση στην εξασθενημένη ζωτική δύναμη, ολοκληρώνοντας το οικοδόμημά του, τη θεραπευτική τέχνη της ομοιοπαθητικής, παραδίδοντάς τη προς όφελος της ανθρωπότητας.

Βιογραφικό Τάκη Ρούγα