Πολλές φορές έχω ακούσει την ερώτηση: “τι βότανο να πάρω για να αδυνατίσω;”. Υπάρχουν αρκετές απαντήσεις σε σχέση με το πώς θα μπορούσε να βοηθήσει η βοτανοθεραπεία και σε αυτό χρησιμεύει να γνωρίζουμε την αιτία που υπάρχουν αυτά τα παραπάνω κιλά που μπορεί να επηρεάζουν την αυτοπεποίθησή μας ή και την υγεία μας. Οι βασικότερες αιτίες της παχυσαρκίας σύμφωνα με έρευνες είναι: η γενετική προδιάθεση, οι επιρροές από το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον, η υπερφαγία (που θεωρείται διατροφική διαταραχή ή εθιστική συμπεριφορά και αντιμετωπίζεται με ειδική ψυχολογική υποστήριξη), η έλλειψη άσκησης (ειδικά σε σχέση με την ποσότητα φαγητού που καταναλώνεται) και η έλλειψη ύπνου (επειδή κατά τη διάρκεια του ύπνου παράγεται μια ορμόνη, η λεπτίνη, που συμβάλλει στη διαχείριση της ενέργειας και τη διατήρηση υγιούς βάρους). Υπάρχουν βέβαια και προβλήματα υγείας ή φάρμακα που μπορεί να προκαλέσουν παχυσαρκία είτε άμεσα, επηρεάζοντας τις ορμόνες και τη λειτουργία του μεταβολισμού, είτε έμμεσα, προκαλώντας τις συναισθηματικές συνθήκες που μπορεί να οδηγήσουν κάποιον στην υπερφαγία και στον καθιστικό τρόπο ζωής.

Η βοτανοθεραπεία μπορεί να στηρίξει τους θεραπευόμενους που έχουν ανάγκη να χάσουν βάρος με ολιστικό τρόπο, εστιάζοντας στο να αντιμετωπιστούν οι αιτίες που επηρεάζουν την υγεία. Η υπερβαρία και η παχυσαρκία θεωρούνται σύμπτωμα των αιτιών που αναφέραμε παραπάνω, συνεπώς μια συμπτωματική αντιμετώπιση ειδικά για την απώλεια βάρους με εστίαση στη γρήγορη απομάκρυνση των κιλών με “θαυματουργά” βότανα δεν θα εξυπηρετούσε το σκοπό της θεραπείας. Υπάρχουν ωστόσο πολλές προσεγγίσεις για την απώλεια βάρους που μπορούν να φανούν ωφέλιμες σε οποιονδήποτε θέλει να αποκτήσει υγιές για το σωματότυπό του βάρος.

Η συναισθηματική ισορροπία και η ψυχική υγεία είναι πολύ σημαντικοί παράγοντες για τη διατήρηση υγιούς βάρους, ενώ η έλλειψη αυτών μπορεί να οδηγήσουν στην υπερφαγία και στη νωθρότητα. Σε ένα πλάνο θεραπείας που συνδυάζει αλλαγές στον τρόπο ζωής και κατάλληλη ψυχολογική υποστήριξη, τα βότανα συμβάλλουν στη διαχείριση στρες στηρίζοντας το νευρικό σύστημα. Υπάρχουν βότανα με προσαρμογόνο δράση, που ενισχύουν τον οργανισμό και τον βοηθούν να ανταπεξέλθει καλύτερα στο στρες (αναλυτικά στον πίνακα). Πολλά βότανα που επιδρούν ως βελτιωτικά της διάθεσης και βότανα με χαλαρωτική δράση μπορούν να βοηθήσουν κάποιον να βρει κίνητρο ή να ενισχύσει την επιθυμία του για αυτοφροντίδα.

Για την απώλεια βάρους είναι επίσης χρήσιμα τα βότανα με αποτοξινωτική δράση. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν βότανα με τις παρακάτω ιδιότητες:

Πικρά βότανα, τα οποία ενισχύουν τη διαδικασία της πέψης και της αποτοξίνωσης του ήπατος. Το ήπαρ συμμετέχει σχεδόν σε κάθε μεταβολική διαδικασία του σώματος. Όταν το ήπαρ επιβαρύνεται (με τοξικές ουσίες, φάρμακα, αλκοόλ κ.α) η καύση λίπους επιβραδύνεται και συσσωρεύεται λίπος στην περιοχή της κοιλιάς. Τα αποτοξινωτικά βότανα επιταχύνουν το μεταβολισμό ενισχύοντας τη λειτουργία του ήπατος.

Χολαγωγά, τα οποία ενισχύουν την παραγωγή και την έκκριση χολής. Η χολή περιέχει οξέα, τα οποία όχι μόνο διασπούν τα λίπη, αλλά και μεταλλάσσουν το λιπώδη ιστό. Υπάρχουν 3 είδη λίπους, το λευκό, το οποίο αποθηκεύει ενέργεια, το καφέ, το οποίο έχει διαθέσιμη ενέργεια προς καύση, και το μπεζ, που μοιάζει στη λειτουργία του με το καφέ λίπος. Η χολή, λοιπόν, μετατρέπει το λευκό λίπος σε μπεζ, που, όπως και το καφέ λίπος, ενεργοποιεί τη μεταβολική διαδικασία της θερμογένεσης, δηλαδή μετατρέπει το λίπος που προκαλεί πάχος σε λίπος που τροφοδοτεί τον οργανισμό με ενέργεια.

Λεμφαγωγά, δηλαδή βότανα που ενισχύουν την κυκλοφορία της λέμφου. Η λέμφος απορροφά λίπη και λιποδιαλυτές βιταμίνες από το λεπτό έντερο και τα μεταφέρει στο υπόλοιπο σώμα, μέσω του αίματος για να αξιοποιηθούν ή για να αποβληθούν. Όταν υπάρχει συμφόρηση στο λεμφικό σύστημα τα λίπη εναποτίθενται σε ιστούς και μακροπρόθεσμα παρατηρείται αύξηση βάρους ή δυσκολία στην απώλεια βάρους.

Τα διουρητικά βότανα, παρότι βοηθούν στη διαδικασία της αποτοξίνωσης, δεν προτείνεται να λαμβάνονται με σκοπό την απώλεια βάρους. Μπορεί να ανακουφίσουν προσωρινά από την αίσθηση “πρηξίματος” και να βοηθήσουν στην αποβολή υγρών, ωστόσο η απώλεια υγρών δε συνιστά απώλεια λίπους, που είναι το ζητούμενο στο αδυνάτισμα. Η κατακράτηση υγρών μπορεί να σχετίζεται με προβλήματα των νεφρών, του ήπατος και του καρδιαγγειακού συστήματος, με ορμονικές διαταραχές και με χρόνιες φλεγμονές, οπότε είναι σημαντικότερο να διερευνηθεί και να αντιμετωπιστεί η πιθανή αιτία.

Το ίδιο ισχύει φυσικά και για τα καθαρτικά βότανα, που δεν είναι ασφαλής ούτε αποτελεσματική μέθοδος απώλειας βάρους, ειδικά αν περιέχουν ανθρακινόνες, όπως η Σένα (από την οποία προέρχονται τα φύλλα Αλεξανδρείας και η σιναμική) που μακροπρόθεσμα μπορεί να προκαλέσει εξάρτηση και να οδηγήσουν σε ατονία του σφιγκτήρα. Η μακροπρόθεσμη λήψη καθαρτικών μπορεί να έχει επιπλέον βλαβερές επιπτώσεις, όπως αφυδάτωση και απώλεια ηλεκτρολυτών. Ωστόσο, όταν υπάρχει δυσκοιλιότητα ή προβλήματα με το έντερο, τα βότανα με ήπια καθαρτική δράση (υπακτικά), όπως το ψύλλιο και ο λιναρόσπορος, μπορούν να φανούν πολύτιμα και στην απώλεια βάρους.

Στην παγκόσμια αγορά κυκλοφορούν πολλά “αδυνατιστικά” συμπληρώματα διατροφής. Μερικά από αυτά περιέχουν φυτά με αποτοξινωτικές δράσεις, όπως αυτά που αναφέραμε παραπάνω. Κάποια περιέχουν φυτά που έχουν λιποδιαλυτική δράση ή που φαίνεται να ενεργοποιούν τον μεταβολισμό. Λιποδιαλύτες θεωρούνται τα περισσότερα εσπεριδοειδή, ειδικά το γκρέιπφρουτ, το λεμόνι, το περγαμόντο και το νεράντζι. Ένα ποτήρι χυμός εσπεριδοειδών τη μέρα ή η φλούδα από ένα ολόκληρο φρούτο αρκεί για να λάβει κάποιος τα οφέλη τους.

Πολλά βότανα που ενεργοποιούν τον μεταβολισμό και επιταχύνουν την καύση λίπους και την καύση θερμίδων έχουν διεγερτική δράση στο κεντρικό νευρικό σύστημα. Αρκετά από αυτά περιέχουν καφεΐνη, η οποία παράλληλα μειώνει την όρεξη. Αυτός είναι ο λόγος που στα περισσότερα συμπληρώματα αδυνατίσματος περιέχονται εκχυλίσματα από καφεϊνούχα φυτά, όπως ο καφές, το πράσινο, το λευκό, το μαύρο τσάι, το γκουαράνα και το μάτε. Διεγερτικό του μεταβολισμού είναι και η καυτερή πιπεριά, που είναι επίσης διεγερτικό του κεντρικού νευρικού συστήματος. Η καθημερινή χρήση διεγερτικών μπορεί να εξαντλήσει το νευρικό σύστημα και να έχει τελικά αρνητική επίδραση στην απώλεια βάρους. Η υπερδιέγερση του νευρικού συστήματος συνδέεται μεταξύ άλλων με την αύξηση της επιθυμίας για ζάχαρη, την αϋπνία και την αγχώδη διαταραχή, παράγοντες που σίγουρα δε συμβάλλουν στη διατήρηση ενός επιτυχημένου προγράμματος διατροφής, που είναι και ο πιο αποτελεσματικός τρόπος απώλειας βάρους. Πολλά μπαχαρικά και θερμά τονωτικά της πέψης, όπως η κανέλα, το τζίντζερ, το τσιμένι, ο κουρκουμάς, το μαύρο πιπέρι, η ρίγανη, το κύμινο και το κάρδαμο έχουν ενεργά συστατικά που επιταχύνουν την καύση λίπους και βοηθούν στο αδυνάτισμα, οπότε θα μπορούσαν να συμπεριληφθούν σε ένα πρόγραμμα διατροφής και υγείας.

Επειδή η βιομηχανία των συμπληρωμάτων διατροφής έχει επενδύσει μεγάλα ποσά στην έρευνα θαυματουργών, αποτελεσματικών φυτών, έχουμε την τύχη να γνωρίζουμε τα οφέλη πολλών εξωτικών φυτών, που πέρα από τις υπόλοιπες θεραπευτικές τους ιδιότητες, βοηθούν και στην απώλεια βάρους.

Όποιες κι αν είναι οι αιτίες που θέλετε να χάσετε βάρος, τα βότανα μπορούν να βοηθήσουν σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, που περιλαμβάνει διατροφή και άσκηση. Η μυστική συνταγή είναι: “αργά και σταθερά”, μακροπρόθεσμα αντί για βραχυπρόθεσμα, να δεχθείτε βοήθεια και ψυχολογική υποστήριξη και να στοχεύσετε στην υγεία και στην ευεξία.

Η Κωνσταντίνα Λίτσα σπούδασε Βοτανοθεραπεία στη Σχολή Επιστημών Υγείας του Πανεπιστημίου Napier στο Εδιμβούργο,στη Σκωτία. Έπειτα έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στη "Συμβουλευτική Ψυχολογία στη Δημόσια Υγεία" και εκπαιδεύτηκε στη Συμβουλευτική (Solution Focused Counseling και Προσωποκεντρική Συμβουλευτική). Από το 2007 εργάστηκε ως Φυτοθεραπεύτρια στη Βρετανία, στον δημόσιο και στον ιδιωτικό τομέα, καθώς και σε κοινοτικά προγράμματα σχεδιασμένα για ευάλωτες ομάδες, με στόχο τη βελτίωση της ποιότητας ζωής τους. Για 3 χρόνια ήταν μέλος της ομάδας Αγωγής Υγείας του Δήμου του Εδιμβούργου, όπου εργαζόταν με εφήβους σε Γυμνάσια και έλαβε μέρος σε Βρετανικά προγράμματα εκπαίδευσης που αφορούσαν στην ανάπτυξη αυτοπεποίθησης και περιβαλλοντολογικής συνείδησης σε σχολεία. Συμμετείχε για 7 χρόνια στην ομάδα Herbal Scotland, όπου προσέφερε Πρώτες Βοήθειες με Βότανα σε Διεθνή Φεστιβάλ. Από τον Αύγουστο του 2011, ζει στην Ελλάδα, όπου εργάζεται ως Βοτανοθεραπεύτρια και προωθεί τις αρχές της Αειφόρου Καλλιέργειας (Permaculture).Έχει συνεργαστεί με πολλές τοπικές ομάδες και παραδίδει σεμινάρια αυτάρκειας και πρακτικά εργαστήρια με στόχο την εκπαίδευση για την αυτοδιαχείριση της υγείας και την περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση.

Υπάρχουν άραγε αντιβιοτικά βότανα; Στην ιατρική, τα αντιβιοτικά θεωρούνται ομάδα φαρμάκων που χρησιμοποιούνται στην θεραπεία λοιμώξεων που προκαλούνται από μικρόβια. Ένας ακόμα ορισμός είναι ότι πρόκειται για αντιβακτηριακές ουσίες, που θεραπεύουν ή προστατεύουν από μολύνσεις, σκοτώνοντας τα βακτήρια και περιορίζοντας την ανάπτυξή τους. Όλα τα φάρμακα λοιπόν με αντιμικροβιακή δράση, είτε εναντίον συγκεκριμένων μικροβίων, είτε, αν είναι ευρέως φάσματος, εναντίον πολλών μικροβίων, αλλά και τα φυτά με αυτές τις ιδιότητες θα μπορούσαν να θεωρηθούν όχι μόνο αντιμικροβιακά αλλά και αντιβιοτικά. Η ετυμολογία της λέξης (αντί+βίος) δείχνει ότι πρόκειται για φάρμακα “κατά της ζωής”, εννοώντας προφανώς κατά της ζωής των βακτηρίων. Υπάρχει ωστόσο μια επιπλέον σημαντική παράμετρος σε κάποια ιατρικά λεξικά, που επισημαίνει ότι τα αντιβιοτικά φάρμακα προέρχονται από καλλιέργειες μικροοργανισμών, όπως μύκητες, από τους οποίους απομονώνονται εργαστηριακά ή έχουν συνθετική ή ημισυνθετική σύσταση. Παρασκευάζονται λοιπόν σε ελεγχόμενες συνθήκες και χρειάζεται, όπως όλα τα έγκυρα φάρμακα να περάσουν από μια μακροχρόνια διαδικασία ερευνών και πιστοποίησης.

Δεν υπάρχουν λοιπόν αποκλειστικά φυτικής προέλευσης αντιβιοτικά φάρμακα, ούτε μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε επίσημα τον όρο αντιβιοτικά για τα βότανα.

Όπως θα γνωρίζετε, κάποια αντιβιοτικά φάρμακα σώζουν ζωές, μιας και ορισμένες λοιμώξεις, όπως οι μηνιγγίτιδα, η λέπρα, κάποιες σεξουαλικά μεταδιδόμενες λοιμώξεις, οι ουρολοιμώξεις, τροπικές και άλλες επικίνδυνες λοιμώξεις αντιμετωπίζονται εγκαίρως μόνο με ισχυρά αντιβιοτικά. Σε κάποιες παθήσεις λοιπόν, τα αντιβιοτικά είναι απαραίτητα. Είναι όμως όσο συχνά χρησιμοποιούνται; Πλέον δεν προτείνεται να χορηγούνταν προληπτικά, με την υποψία κρυολογήματος και χωρίς συνταγή γιατρού. Με τη συχνή χρήση, οι παθογόνοι μικροοργανισμοί αναπτύσσουν ανθεκτικότητα σε συγκεκριμένα αντιβιοτικά και χρειάζονται όλο και ισχυρότερα για να αντιμετωπιστούν. Επίσης τα αντιβιοτικά δεν θεραπεύουν ιώσεις, αλλά προστατεύουν από μικρόβια που αναπτύσσονται σε φλεγμονές.

Η βοτανοθεραπεία μπορεί να συμβάλλει επιτυχώς στην αντιμετώπιση ειδικά των ανθεκτικών στα αντιβιοτικά βακτηρίων. Πολλά βότανα με ισχυρή αντιμικροβιακή δράση καταπολεμούν βακτήρια που συχνά αντιμετωπίζονται με αντιβιοτικά, όπως ορισμένες μορφές σταφυλόκοκκου, στρεπτόκοκκου ή το ελικοβακτήριο του πυλωρού.

Τα βότανα μπορεί να φανούν πολύτιμα στην αντιμετώπιση απλών λοιμώξεων όταν δεν είναι υποχρεωτική η αγωγή με αντιβιοτικά φάρμακα. Οι χημικές ενώσεις των φυτών είναι πολυσύνθετες. Όταν ένα φυτό χορηγείται φαρμακευτικά, η δράση του δεν απομονώνεται εύκολα σε ένα συστατικό. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τα μικρόβια, κατά κάποιο τρόπο να “μπερδεύονται” και να μην έχουν τη δυνατότητα να αναπτύξουν αντοχή σε συγκεκριμένη ουσία. Έτσι καταπολεμούνται χωρίς να εξελίσσονται.

Τα περισσότερα αρωματικά φυτά, έχουν αιθέρια έλαια με ισχυρές αντιβακτηριακές ιδιότητες. Μερικά παραδείγματα είναι το σκόρδο, το θυμάρι, η μέντα, το τεϊόδεντρο, η αχίλλεια, η αρτεμισία, το μύρο, το θυμάρι, το γαρύφαλλο, ο ευκάλυπτος, το χαμομήλι και το φασκόμηλο. Κάποια φυτά μπορεί να περιέχουν τανίνες ή άλλα συστατικά με αντιβακτηριακές δράσεις όπως ο φλοιός της βελανιδιάς, η ρίζα της βαπτίσιας (άγριο λουλάκι), η ύδραστις. Υπάρχει μια κατηγορία βοτάνων που περιέχουν σαλικυλικά, ενώσεις που μοιάζουν στη δράση τους με την ασπιρίνη, συγκεκριμένα την ουσία σαλικιλινη, που βρίσκεται στο φλοιό της ιτιάς και της λεύκας, στη φιλιπέντουλα/ σπειραία και στο βιμπούρνο, που έχουν κυρίως αντιβακτηριακή, παυσίπονη και αντιφλεγμονώδη δράση. Οι πολλαπλές δράσεις των βοτάνων μπορούν συμβάλλουν στην ανακούφιση από τις επιπλοκές μιας μόλυνσης με πολλούς τρόπους. Για τις παθήσεις του αναπνευστικού μπορεί να χρειαστούν βότανα με αντικαταρροϊκή ή αποσυμφορητική, βλεννολυτική δράση και αντιφλεγμονώδη δράση ή ειδικά αποχρεμπτική και σπασμολυτική για τις φλεγμονές των πνευμόνων και τον βήχα. Για όλες τις ιογενείς λοιμώξεις μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε βότανα με αντιική δράση, όπως το σκόρδο και ο σαμπούκος. Μπορούμε συμπληρωματικά να χρησιμοποιήσουμε βότανα που ενισχύουν την κυκλοφορία της λέμφου και άλλα τονωτικά του ανοσοποιητικού ή του πεπτικού συστήματος.

Κάποια βότανα δρουν ειδικά σε συγκεκριμένα συστήματα, όπως:

• Στο Αναπνευστικό Σύστημα: το θυμάρι, το σκόρδο η ινούλα, ο μάραθος, το μύρο η βαπτίσια, η γλυκόριζα, το σινάπι.
• Στο Πεπτικό Σύστημα: το μύρο, το σκόρδο, η κανέλα, η αψιθιά, η ύδραστις, τα εσπεριδοειδή, ο φλοιός της ιτιάς, η αχίλλεια.
• Στο Ουροποιητικό Σύστημα (συνδυαστικά με την ιατρική αγωγή): ο κέδρος, η μπαρόσμα (Bucchu), η αχίλλεια.

Όποια αγωγή κι αν χρησιμοποιούμε, στο πλαίσιο της Ολιστικής Θεραπείας για να αντιμετωπίσει καλύτερα μια λοίμωξη χρειαζόμαστε

• καθαρό περιβάλλον που δεν ενισχύει την αναπαραγωγή μικροβίων με απλή διατροφή χωρίς ζάχαρη, καφέ, κάπνισμα και χωρίς γαλακτοκομικά για τις λοιμώξεις του αναπνευστικού)
• λίγο πυρετό - για μικρό διάστημα η υψηλή θερμοκρασία, σκοτώνει μικρόβια και ιούς, οπότε δεν χρειάζεται να σπεύσουμε να τον ρίξουμε από τα πρώτα δέκατα
• αποτοξίνωση με φρέσκα φρούτα και λαχανικά (χυμός λάχανου ειδικά για βρογχίτιδες και για το έλκος στομάχου) και αποτοξινωτικά βότανα
• ξεκούραση.
  

Η χρόνια γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση είναι μια πάθηση στην οποία τα περιεχόμενα του στομάχου ρέουν πίσω στον οισοφάγο προκαλώντας τραυματισμό του οισοφαγικού ιστού και συμπτώματα όπως η καούρα. Στο άρθρο αυτό θα εξετάσουμε μη φαρμακευτικές προσεγγίσεις για την αντιμετώπιση της γαστροοισοφαγικής παλινδρόμησης.

Μελατονίνη
Η μελατονίνη είναι μια ορμόνη που εκκρίνεται από την επίφυση και συνδέεται συχνότερα με τον κύκλο του ύπνου, αλλά αυτό που σπάνια αναφέρεται είναι ότι βρίσκεται σε επίπεδα εκατοντάδες φορές υψηλότερα στο έντερο από ό, τι στον εγκέφαλο (1). Η μελατονίνη έχει αποδειχθεί πολλά υποσχόμενη ως προστατευτικό του βλεννογόνου του οισοφάγου, με την έρευνα σε ζώα να διαπιστώνει ότι η θεραπεία με μελατονίνη προστατεύει τον βλεννογόνο από τον τραυματισμό του οισοφάγου από το γαστρικό οξύ και την πεψίνη και βελτιώνει τη ροή αίματος του βλεννογόνου του οισοφάγου (2). Άλλες έρευνες έχουν βρει ότι η μελατονίνη εμφανίζει ιδιότητες σάρωσης ελεύθερων ριζών και τοπικά αντιφλεγμονώδη αποτελέσματα στον βλεννογόνο του οισοφάγου, προστατεύοντας έτσι από την οισοφαγίτιδα που προκαλείται από παλινδρόμηση (3). Προκαταρκτική ανθρώπινη έρευνα έχει επίσης βρει τη μελατονίνη ικανή να θεραπεύσει ακόμη και σοβαρά έλκη του οισοφάγου (4). Σε μια μελέτη, 176 ασθενείς σε συνδυαστική θεραπεία με μελατονίνη 6 mg και πολλαπλά θρεπτικά συστατικά (L-τρυπτοφάνη και βιταμίνες του συμπλέγματος Β) συγκρίθηκαν με 175 ασθενείς σε θεραπεία με αναστολείς της αντλίας πρωτονίων (20 mg ομεπραζόλης). Οι επιδράσεις μετρήθηκαν με βάση το χρονικό διάστημα που χρειάστηκε για τους ασθενείς ώστε να μην έχουν συμπτώματα για 24 ώρες. Όλοι οι ασθενείς στην ομάδα μελατονίνης ανέφεραν βελτίωση στα συμπτώματα γαστροοισοφαγικής παλινδρόμησης σε σύγκριση με τα δύο τρίτα στην ομάδα του φαρμάκου αναστολέων αντλίας πρωτονίων. Η ανακούφιση επιτεύχθηκε πιο γρήγορα στην ομάδα της μελατονίνης (7 ημέρες) έναντι της ομάδας αναστολέων αντλίας πρωτονίων (9 ημέρες), με πολύ μικρότερη εμφάνιση ανεπιθύμητων ενεργειών (5). Μια άλλη μελέτη συνέκρινε τρεις ομάδες 9 ασθενών με γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση, καθεμία σε διαφορετικό σχήμα (3 mg μελατονίνης, 20 mg ομεπραζόλης ή και τα δύο) με μια ομάδα υγιών ατόμων ελέγχου. Η καούρα και ο γαστρικός πόνος μειώθηκαν μετά από τέσσερις εβδομάδες και εξαφανίστηκαν πλήρως μετά από οκτώ εβδομάδες σε όλες τις ομάδες θεραπείας. Ωστόσο, μόνο οι δύο ομάδες μελατονίνης είχαν σημαντικές βελτιώσεις στη λειτουργία του κατώτερου οισοφαγικού σφιγκτήρα (6).

D-λιμονένιο (D-limonene)
Η προκαταρκτική έρευνα που χρησιμοποιεί D-λιμονένιο (1000 mg κάθε δεύτερη ημέρα) έχει δείξει πολλά υποσχόμενα αποτελέσματα, με το 86% των ατόμων σε μια μικρή δοκιμή να βιώνουν πλήρη ανακούφιση από τα συμπτώματα της γαστροοισοφαγικής παλινδρόμησης μετά από 14 μέρες θεραπείας σε σύγκριση με το 29% της ομάδας ελέγχου που έλαβε εικονικό φάρμακο (placebo) (7). Ο μηχανισμός δράσης του είναι άγνωστος, αλλά το D-λιμονένιο μπορεί να επικαλύψει τον βλεννογόνο του οισοφάγου, προστατεύοντας τον υποκείμενο ιστό από την έκθεση στο γαστρικό οξύ. Μπορεί επίσης να επιταχύνει τη γαστρική κένωση (8).

Γλυκόριζα
Οι ενώσεις από το φυτό γλυκόριζας αυξάνουν τη συγκέντρωση των προσταγλανδινών στη θέση των διαβρωτικών βλαβών προκαλώντας αυξημένη έκκριση βλεννογόνου και πολλαπλασιασμό των κυττάρων για να βοηθήσουν στην επούλωση. Τα συστατικά της γλυκόριζας μπορούν επίσης να αναστέλλουν την παραγωγή φλεγμονωδών κυτοκινών όπως οι ιντερλευκίνες, ο παράγοντας νέκρωσης όγκου και ο πυρηνικός παράγοντας κάπα-Β, και είναι ένας ισχυρός ρυθμιστής του οξειδωτικού στρες. Αυτές οι ιδιότητες συμβάλλουν στην ικανότητά της να προστατεύει την λεπτή επένδυση του γαστρεντερικού σωλήνα (9-12). Υπ’ αυτή την έννοια θα μπορούσε να βοηθήσει και τα άτομα με γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση, προστατεύοντας του ιστούς του οισοφάγου από βλάβη. Επειδή ένα συστατικό που βρίσκεται στη γλυκόριζα, η γλυκυρριζίνη, μπορεί να προκαλέσει υψηλή αρτηριακή πίεση, διαλέξτε συμπλήρωμα γλυκόριζας στο οποίο έχει αφαιρεθεί η γλυκυρριζίνη. Το προϊόν ονομάζεται deglycyrrhizinated licorice ή DGL.

Κουρκουμίνη
Η μείωση της φλεγμονής του οισοφάγου και η επούλωση του οισοφάγου θα συμβάλει στη μείωση του φαύλου κύκλου της γαστροοισοφαγικής παλινδρόμησης. Η φλεγμονή είναι συχνό φαινόμενο στη γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση. Η κουρκουμίνη, το εκχύλισμα του κουρκουμά, ως φυσικό αντιφλεγμονώδες μπορεί να βοηθήσει στη γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση, όπως έδειξε μια δοκιμή. Δεκατέσσερις ασθενείς με γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση που εξαρτώνταν από αναστολείς αντλίας πρωτονίων ή ανταγωνιστές υποδοχέα ισταμίνης-2, φάρμακα δηλαδή που αναστέλλουν την παραγωγή οξέων του στομάχου, ξεκίνησαν θεραπεία με κουρκουμίνη (2 g/ημέρα). Μετά από δύο εβδομάδες τα συμβατικά τους φάρμακα αποσύρθηκαν. Έντεκα άτομα ήταν εντελώς ασυμπτωματικά κατά τη διάρκεια της περιόδου παρακολούθησης των δύο μηνών. Από τους τρεις που δεν ανταποκρίθηκαν, ένας μπόρεσε να έχει πλήρη ανακούφιση από τα συμπτώματα με χαμηλότερη δόση θεραπείας με αναστολείς αντλίας πρωτονίων από ό,τι είχε χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν (13). Πρόσφατη μελέτη έδειξε ότι η κουρκουμίνη προστατεύει από οισοφαγίτιδα που προκαλείται από παλινδρόμηση (14).

Βότανα καταπραϋντικά (μαλακτικά) του γαστρεντερικού συστήματος
Η ανακούφιση από την καούρα είναι πρωταρχικής σημασίας για τη διαχείριση της γαστροοισοφαγικής παλινδρόμησης. Τα γαστρεντερικά καταπραϋντικά είναι συνήθως πολύ αποτελεσματικά στην παροχή άμεσης ανακούφισης από τα συμπτώματα της καούρας (συνήθως μέσα σε λίγα λεπτά από την κατάποση). Στα αποτελεσματικά καταπραϋντικά περιλαμβάνονται η ρίζα Althea officinalis και ο φλοιός Ulmus fulva. Τα μαλακτικά βότανα για το γαστρεντερικό είναι πιο αποτελεσματικά όταν χορηγούνται σε μορφή σκόνης – αναμειγνυόμενα σε λίγο νερό ή χυμό μήλου για να σχηματίσουν πολτό ή χυλό.

Βότανα για την τόνωση του κατώτερου οισοφαγικού σφιγκτήρα
Σημαντική για τη θεραπεία της γαστροοισοφαγικής παλινδρόμησης είναι η βελτίωση του τόνου του λείου μυός του κατώτερου οισοφαγικού σφιγκτήρα, κάτι που ενισχύει την ικανότητά του να συγκρατεί το γαστρεντερικό περιεχόμενο στο στομάχι. Ο κακός τόνος του κατώτερου οισοφαγικού σφιγκτήρα μπορεί ενδεχομένως να βελτιωθεί με τη χρήση βοτάνων πλούσιων σε τανίνες, τα οποία παρέχουν στυπτικότητα και αυξημένο τόνο των ιστών, εκτός από τη μείωση της φλεγμονής. Τα βότανα που περιέχουν αυτές τις τανίνες περιλαμβάνουν τα Geranium maculatum, Achillea millefolium, Calendula officinalis, Hamamelis virginiana και Agrimonia eupatorium. Ωστόσο, δεν υπάρχουν κλινικές μελέτες για να αποδείξουν αυτή τη δράση. Ο μόνος παράγοντας που έχει αποδειχθεί μέχρι στιγμής ότι βελτιώνει σημαντικά τη λειτουργία του κατώτερου οισοφαγικού σφιγκτήρα είναι η μελατονίνη (15).

Βιβλιογραφικές αναφορές
1. Altern Ther Health Med. 2008;14(4):54–58.
2. J Physiol Pharmacol. 2007 Jun;58(2):361-77.
3. J Pineal Res. 2009 Mar;46(2):207-13.
4. World J Gastrointest Pharmacol Ther. 2010 Oct 6;1(5):102-6.
5. J. Pineal Res. 2006;41(3):195–200.
6. BMC Gastroenterol. 2010;10:7.
7. U Patent. Editor, US. 2002.
8. Altern Med Review. 2007;12(3):259-64.
9. Steroids. Feb 1994;59(2):136-141.
10. International immunopharmacology. Apr 2009;9(4):499-507.
11. Phytotherapy research : PTR. Jun 2008;22(6):709-724.
12. AAPS PharmSciTech. 2005;6(1):E74-82.
13. Gastroenterology. 2010;138(5, Suppl. 1): S-646.
14. Int J Mol Sci. 2019 Mar 24;20(6):1477.
15 BMC Gastroenterol. 2010;10:7.

Ο Μάριος Δημόπουλος γεννήθηκε το 1975 στον Πειραιά. Σπούδασε αρχικά φιλολογία με ειδικότητα στη γλωσσολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Στη συνέχεια λόγω του ενδιαφέροντός του στις φυσικές και εναλλακτικές θεραπείες σπούδασε στο εξωτερικό διατροφολογία και φυσικοπαθητική (naturopathy). Έχει ειδικευθεί στη χρήση διατροφικών συμπληρωμάτων και εστιάζει την έρευνά του στην πρόληψη των ασθενειών με σωστή διατροφή, με χορήγηση βιταμινών, μετάλλων και αντιοξειδωτικών ουσιών υπό μορφή διατροφικών συμπληρωμάτων και με χορήγηση φαρμακευτικών φυτών και βοτάνων. Είναι καθηγητής διατροφολογίας στη σχολή Natural Health Science (Ελλάδα), όπου διδάσκει για τα διατροφικά συμπληρώματα σε φαρμακοποιούς, διαιτολόγους, διατροφολόγους και εναλλακτικούς θεραπευτές. Ο Μάριος Δημόπουλος έχει γράψει 36 βιβλία για θέματα υγείας. Εδώ το πλήρες βιογραφικό του.

“Για κάθε ανθρώπινη ασθένεια, κάπου στον κόσμο υπάρχει ένα φυτό που αποτελεί θεραπεία” ~ Rudolf Steiner

Στην Ολιστική Δυτική Βοτανοθεραπεία χρησιμοποιούνται φυτά που είναι γνωστά για τις θεραπευτικές τους δράσεις εδώ και εκατοντάδες χρόνια από παραδοσιακούς βοτανοθεραπευτές σε διαφορετικά μέρη του κόσμου. Κάποια από αυτά τα φυτά που έχουν κεντρίσει το ενδιαφέρον των επιστημόνων για τις φαρμακολογικές τους δράσεις είναι τα προσαρμογόνα βότανα, αυτά δηλαδή που βοηθούν τον οργανισμό να ανταπεξέλθει στο στρες.
Τα προσαρμογόνα μελετήθηκαν κυρίως από Ρώσους επιστήμονες που ανακάλυψαν τα οφέλη της παραδοσιακής Ινδικής, της Σιβηριανής και της Κινέζικης ιατρικής τον προηγούμενο αιώνα. Συγκεκριμένα, ο όρος “προσαρμογόνο” χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1948 από τον Ρώσο επιστήμονα Δρ.Ν. Λαζάρεβ, στην προσπάθειά του να ανακαλύψει τονωτικές ουσίες που θα ενίσχυαν την αντοχή στο στρες, στην αρχή του Ψυχρού πολέμου. Λίγα χρόνια μετά (το 1962), εφόσον αποφασίστηκε ότι θα ήταν καλύτερο αυτά τα τονωτικά να είναι φυτικής προέλευσης, το Σιβηριανό Τζίνσενγκ (Eleutherococcus senticosus), αλλά και το Ασιατικό ή Κορεάτικο Τζίνσενγκ (Panax ginseng) θεωρήθηκαν τα “πρωτότυπα προσαρμογόνα”. Από τα πρώτα προσαρμογόνα θεωρήθηκαν επίσης η Ροντιόλα (Rhodiola rosea) και η Σισάνδρα (Schisandra chinensis). Μετά από εκτενείς έρευνες τα φυτά αυτά έγιναν γνωστά και στη Δύση. Χρησιμοποιήθηκαν από ολυμπιονίκες και αστροναυτες επειδή ενισχύουν τα επίπεδα της αντοχής και θωρακίζουν το ανοσοποιητικό σύστημα ακόμα και στις πιο αντίξοες συνθήκες. Είναι από τα πλέον περιζήτητα βότανα της παγκόσμιας αγοράς για την αντιμετώπιση της νοητικής και σωματικής κόπωσης. Συμβάλλουν στην αύξηση του αισθήματος ευεξίας ακόμα και στις πιο απαιτητικές συνθήκες της καθημερινότητας και βελτιώνουν τις επιδόσεις στην εργασία και στις αθλητικές δραστηριότητες.
Έκτοτε έχει ανακαλυφθεί ότι πολλά περισσότερα φυτά, αλλά και κάποιοι μύκητες, έχουν προσαρμογόνο δράση και υπάρχουν ακόμα κάποια για τα οποία χρειάζεται να γίνουν περισσότερες έρευνες ώστε να εξακριβωθεί αν πληρούν τις προϋποθέσεις ώστε να οριστούν ως προσαρμογόνα.

Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά των προσαρμογόνων βοτάνων είναι πως βοηθούν όχι μόνο ένα συγκεκριμένο συστημα ή συγκεκριμένους ιστούς αλλά ολόκληρο τον οργανισμό να αντιμετωπίσει το στρες, σε κυτταρικό επίπεδο, ανεξαρτήτως από το ποια είναι η πηγή του στρες, αν δηλαδή προέρχεται από σωματικούς, βιολογικούς/περιβαλλοντικούς ή χημικούς παράγοντες. Τα προσαρμογόνα βοηθούν τον οργανισμό να επανέλθει σε ομοιόσταση όταν σε συνθήκες άγχους και ψυχολογικής, νοητικής ή σωματικής εξάντλησης και έχουν ρυθμιστική δράση. Μπορεί για παράδειγμα να βοηθήσουν στην εξισορρόπηση παραγωγής κορτιζόλης ή άλλων ορμονών. Φαίνεται συγκεκριμένα πως επιδρούν και στους δύο βασικούς μηχανισμούς της αντίδρασης του στρες, στο συμπαθητικό - επινεφριδιακό σύστημα, δηλαδή του μηχανισμού που μας φέρνει σε κατάσταση πάλης ή φυγής όταν αισθανόμαστε απειλή αλλά καί στον άξονα υποθαλάμου- υπόφυσης- επινεφριδίων (ΥΥΕ), που βοηθάει στην “αποφόρτιση” του συμπαθητικού νευρικού συστήματος με τη βοήθεια ορμονών. Έτσι τα προσαρμογόνα βοηθούν στη διαχείριση και αποκατάσταση του χρόνιου στρες και μπορεί να συμβάλλουν στη ρύθμιση του ενδοκρινολογικού συστήματος και συνεπώς τη ρύθμιση ορμονών υπεύθυνες για την υγιή λειτουργία όλων των συστημάτων, όπως του νευρικού, του καρδιαγγειακού και του αναπαραγωγικού και φυσικά του ανοσοποιητικού συστήματος.
Επιπλέον, δεν έχουν τοξική επίδραση στον οργανισμό σε θεραπευτικές δόσεις, έχουν δηλαδή ελάχιστες παρενέργειες στη νοητική ή σωματική υγεία.

Φυτά που έχουν μελετηθεί εκτενώς για την προσαρμογόνο δράση τους είναι το αμερικάνικο και το ασιατικό Τζίνσενγκ (Panax ginseng), ο Ελευθερόκοκκος (Eleutherococcus senticosus), η Ασβαγκάντα (Withania somnifera), η Ροντιόλα (Rhodiola rosea), το Μαράλ (Rhaponticum ή Leuzea carthamoides) και η Σισάνδρα (Schisandra chinensis).
Άλλα φυτά που φαίνεται πως έχουν προσαρμογόνο δράση σε έρευνες, όπως το Σαταβάρι (Asparagus racemosus), ο Ιερός Βασιλικός των Ινδιών ή Tulsi (Ocimum tenuiflorum), η Κιστάγχη (Cistanche deserticola και C. tubulosa), το “Μαλτέζικο μανιτάρι” (πρόκειται για το φυτό Cynomorium coccineum) και η Ινδική Μουριά (Morinda officinalis).
Πολλά ακόμα χρησιμοποιούνται ως προσαρμογόνα, αλλά χρειάζεται να γίνουν περισσότερες έρευνες για να εξακριβωθεί το πως ακριβώς επιδρούν στον οργανισμό. Κάποια παραδείγματα είναι ο Αστράγαλος (Astragalus membranaceus), η Γλυκόριζα (Glycyrrhiza glabra), η Μάκα (Lepidium meyenii) και άλλα λιγότερο γνωστά, όπως η Ασιατική Καμπανούλα (Codonopsis pilosula), το Γκουντούτσι (Tinospora cordifolia) και το Επιμήδιο (Epimedium spp.).
Μύκητες/ μανιτάρια με προσαρμογόνο δράση είναι το Κόρντισεπς (Ophiocordyceps sinensis, Cordyceps militaris), που προέρχεται από τα υψίπεδα των Ιμαλαΐων στο Θιβέτ και στο Μπουτάν και το Ρέισι ή Γανόδερμα (Ganoderma lucidum), διαφορετικά είδη του οποίου βρίσκονται στην Ασία, στην Αμερική αλλά και στην Ευρώπη. Στην Ελλάδα έχουν βρεθεί έξι διαφορετικά είδη.
Τα προσαρμογόνα βότανα έχουν πολλαπλές δράσεις και χρησιμοποιούνται για πολλαπλά προβλήματα ή καταστάσεις υγείας. Αναφέρω παρακάτω πώς χρησιμοποιούνται θεραπευτικά τρία από τα γνωστότερα προσαρμογόνα φυτά.

Το Panax ginseng ή Ασιατικό Τζίνσενγκ είναι από τα πολυτιμότερα βότανα της Κινέζικης Ιατρικής. Χρησιμοποιείται κατά του βήχα, και για την αντιμετώπιση της φυματίωσης και γενικότερα για προβλήματα των πνευμόνων. Λειτουργεί ως βελτιωτικό της διάθεσης και ενισχύει τη μνήμη σε ασθενείς με άνοια ή νόσο του Alzheimer. Όπως και άλλα προσαρμογόνα. χρησιμοποιείται για την αντιμετώπιση των συμπτωμάτων της χημειοθεραπείας και της ραδιοθεραπείας. Το Αμερικάνικο Τζίνσενγκ έχει παρόμοιες δράσεις. Λειτουργεί επίσης ως τονωτικό της πέψης και βοηθάει στην καλύτερη απορρόφηση των τροφών. Και τα δύο είδη Τζίνσενγκ χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση του σακχαρώδη διαβήτη και για τη σεξουαλική ανικανότητα, για τη χρόνια εξάντληση και το στρες, όπως και για την ανάρρωση από ιώσεις. Χρειάζονται προσοχή στη λήψη,  ειδικά αν κάποιος πάσχει από υπέρταση ή αϋπνία και δεν πρέπει να καταναλώνεται παράλληλα με καφέ.

Ο Ελευθερόκοκκος ή Σιβηριανό τζίνσενγκ, τονώνει το ανοσοποιητικό και είναι χρήσιμο για διάφορα καρδιαγγειακά προβλήματα, όπως η στηθάγχη και η υπέρταση. Μπορεί επίσης να μειώσει τα επίπεδα χοληστερόλης στο αίμα. Βελτιώνει τις επιδόσεις στις αθλητικές δραστηριότητες και στη νοητική εργασία. Λόγω της επίδρασης που έχει στο νευρικό σύστημα χρησιμεύει στην αντιμετώπιση της διάσπασης ελλειμματικής προσοχής και του jet-lag. Βοηθάει επίσης τον οργανισμό να επανέλθει γρηγορότερα μετά την προσβολή από ιώσεις.

Ένα ακόμα πολύτιμο προσαρμογόνο βότανο είναι η Ροντιόλα. Εχει καρδιοπροστατευτική δράση και βοηθά στη ρύθμιση των καρδιακών παλμών. Έχει αγχολυτικές ιδιότητες και λειτουργεί ως βελτιωτικό της διάθεσης. Χρησιμοποιείται για την αντιμετώπιση του ΔΕΠΥ (Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής / Υπερκινητικότητας), για τη χρόνια εξάντληση και για προβλήματα μνήμης. Συμβάλλει στο να αντιμετωπιστούν οι παρενέργειες της χημειοθεραπείας και της ραδιοθεραπείας- επίσης επιταχύνει την ανάρρωση από τραυματισμούς στο κεφάλι. Είναι ρυθμιστικό του ενδοκρινολογικού συστήματος και επίσης χρησιμοποιείται για τη στυτική δυσλειτουργία, την αντιμετώπιση της υπογονιμότητας, του διαβήτη, και των παθήσεων του Parkinson και του Alzheimer. Χρειάζεται προσοχή σε ασθενείς με διπολική διαταραχή και ψύχωση.

Τα περισσότερα προσαρμογόνα φυτά προέρχονται από περιοχές στις οποίες οι συνθήκες είναι αντίξοες. Φαίνεται πως ανέπτυξαν τις ιδιαίτερες θεραπευτικές τους ιδιότητες επειδή χρειάστηκε να παράξουν συστατικά που θα βοηθούσαν τα ίδια να επιβιώσουν. ´Ετσι, πολλά φυτά ανθεκτικά στο να αντιμετωπίζουν ακραία καιρικά φαινόμενα σε μεγάλα υψόμετρα, σε ερήμους και σε τροπικά δάση, χρησιμεύουν ώστε να είμαστε κι εμείς ανθεκτικότεροι στις απαιτήσεις της ζωής μας. Δυναμώνουν τον οργανισμό μας με πολλαπλούς τρόπους, μας βοηθούν να διαχειριστούμε το στρες και ενισχύουν το ανοσοποιητικό μας σύστημα.
Η επιστημονική έρευνα σχετικά με τα προσαρμογόνα βότανα βρίσκεται ακόμα σε πρώιμο στάδιο αν σκεφτούμε πόσα πολλά φυτά ακόμα δεν έχουν μελετηθεί. Φαίνεται πως έχουμε ακόμα πολλά να μάθουμε για τη σοφία της φύσης και το πόσο ωφέλιμα μπορούν να είναι τα θεραπευτικά φυτά για την ανθρωπότητα από παραδοσιακά μοντέλα θεραπείας που εφαρμόζονται ακόμα σε όλο τον κόσμο.

Συνταγή: Χαλαρωτικό Ρόφημα Ασβαγκάντα
Παραδοσιακά η Ασβαγκάντα πίνεται ως βραδινό ρόφημα με γάλα, γκι και μέλι για να βοηθήσει τον ύπνο. Μπορείτε να βράσετε ένα κουταλάκι του γλυκού σκόνη ρίζας Ασβαγκάντα σε μια κούπα νερό ή καλύτερα γάλα (ζωικό ή φυτικό), για 10 λεπτά. Μπορείτε να προσθέσετε όσο μέλι προτιμάτε. Αν επιθυμείτε μπορείτε να το αρωματίσετε προσθέτοντας λίγο κάρδαμο, κανέλα ή μοσχοκάρυδο ή μια φλούδα εσπεριδοειδών, κατά τη διάρκεια του βρασίματος ή με 1 κουταλάκι ροδόνερο ή ανθόνερο στο μείγμα μετά το βράσιμο.

Θεραπευτικές Δράσεις Προσαρμογόνων Βοτάνων

 
Η Κωνσταντίνα Λίτσα σπούδασε Βοτανοθεραπεία στη Σχολή Επιστημών Υγείας του Πανεπιστημίου Napier στο Εδιμβούργο,στη Σκωτία. Έπειτα έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στη "Συμβουλευτική Ψυχολογία στη Δημόσια Υγεία" και εκπαιδεύτηκε στη Συμβουλευτική (Solution Focused Counseling και Προσωποκεντρική Συμβουλευτική). Από το 2007 εργάστηκε ως Φυτοθεραπεύτρια στη Βρετανία, στον δημόσιο και στον ιδιωτικό τομέα, καθώς και σε κοινοτικά προγράμματα σχεδιασμένα για ευάλωτες ομάδες, με στόχο τη βελτίωση της ποιότητας ζωής τους. Για 3 χρόνια ήταν μέλος της ομάδας Αγωγής Υγείας του Δήμου του Εδιμβούργου, όπου εργαζόταν με εφήβους σε Γυμνάσια και έλαβε μέρος σε Βρετανικά προγράμματα εκπαίδευσης που αφορούσαν στην ανάπτυξη αυτοπεποίθησης και περιβαλλοντολογικής συνείδησης σε σχολεία. Συμμετείχε για 7 χρόνια στην ομάδα Herbal Scotland, όπου προσέφερε Πρώτες Βοήθειες με Βότανα σε Διεθνή Φεστιβάλ. Από τον Αύγουστο του 2011, ζει στην Ελλάδα, όπου εργάζεται ως Βοτανοθεραπεύτρια και προωθεί τις αρχές της Αειφόρου Καλλιέργειας (Permaculture).Έχει συνεργαστεί με πολλές τοπικές ομάδες και παραδίδει σεμινάρια αυτάρκειας και πρακτικά εργαστήρια με στόχο την εκπαίδευση για την αυτοδιαχείριση της υγείας και την περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση.